|
II BOB
IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIM YA MEHNAT
2.1. Ijtimoiy-iqtisodiy guruh va tizirn tushunchalari
Ijtimoiy hayot - turli guruh odamlarining harakati, faoliyati, o‘zlarini yaqqol
namoyon qiladigan, o'ziga xos voqealar majmuidan iborat jarayondir. Ijtimoiy-
iqtisodiy guruhlar majmui butun jamiyat, hudud yoki qishloqlar, xo‘jalik tarmoqlari,
tashkilotiar ko‘lamida ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishni tashkil etadi.
Umumiylikdan guruhlami ajratish va taqsimlash - bu ijtimoiy stratifikatsiyadir.
Iqtisodiy hayotda mehnat va mehnat munosabatlari asosiy tarkibiy qism bo'lgani
sababli, ijtimoiy-iqtisodiy stratifikatsiyaning eng muhim obyektiv asoslari
quyidagilar bo‘lishi mumkin:
• bandlik, uning o‘lchovi va ko‘rinishi;
® ijtimoiy mehnat taqsimotida tutgan o ‘mi, ya’ni boshqaruv yoki ijrochi, agrar
va industrial, aqliy va jismoniy mehnati bilan bandlik;
• mashaqqatda, qiyinchilikda, xavfda, aqliy va jismoniy holatlardagi mehnat
xususiyatlarining tutgan b‘mi;
• kasb yoki mehnat, ya’ni ish haqiga yollanadigan va yuqori malakani talab
etadigan yoki erkin daromadli mustaqil ish, ma’lumoti qanday bo'lishidan qat’iy
nazar;
• ishlab chiqarish vositalarining mulkchilikka bo‘lgan munosabati, uning
mavjudligi yoki yo‘qligi, undan tashqari uning o‘lchovi, shakli va ko‘rinishi;
» ishlab chiqarish, mehnatni tashkil etish, boshqa munosabati, uning darajasi,
iqtisodiy va huquqiy asoslar, rasmiy va norasmiy xarakter;
© daromad, uning o'lchovi va manbaalari, axloqiylik, barqarorlik va beqarorlik
xarakteri;
® m a’lumot va malaka, ularning daraja va ixtisosi.
Ko‘rsatib o‘tilgan asoslarni hisobga oigan holda guruhlami bir necha bo'lakka
ajratilishi mumkin. Ilmiy va ishga aloqador variantlarga juda ko‘p e’tiroz bildirishlar
boiadi, ba’zan ular bir-biriga to‘g‘ri kelmaydilar ham. Bu esa ijtimoiy-iqtisodiy
tizim hodisasi ijtimoiy fikrga murakkab ta ’sir ko'rsatishini belgilaydi.
Obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy stratifikatsiyaning asoslari bilan bir qatorda
subyektivlari ham mavjud. Bu yerda guruhlar mehnat va mehnat munosabatlari
uchun katta ahamiyatga ega qandaydir insoniy sifatlar nuqtai nazardan farqlanadi.
Ularga:
« bir xil mehnat turlaridagi faoliyat va xulq uslubi;
® passivlik va faollik;
® yetakchilik;
• qonunga bo'ysunish;
25
» mehnat va ish haqiga munosabat;
» mehnat va birgalikda ishlaydigan ishga moyillik kabilar kiradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim o'rganilganda «obyektiv» guruhlaming subyektiv rejasi
va «subyektiv» guruhlarning obyektiv rejasi ko‘rib chiqiladi.
Obyektiv asoslangan guruhlar iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi, ular ixtisoslashgan
mehnat taqsimotida o‘z ruhiy holatining yordami bilan eng yaxshi yoki yomon
obyektiv mulk holatiga erishadilar.
Ijtimoiy-iqtisodiy stratifikatsiya qiyinchilik va qarama-qarshiliklarga ega. Ayrim
hollarda ijtimoiy-iqtisodiy tizim ortiqcha murakkablashtiriladi, asosiy ijtimoiy
guruhlar va farqlar «so‘ndirib qo'yiladi», ayrimlarida esa asosiy detallar qoldirilib
yoki ortiqcha soddalashtiriladi.
Aktual boimasligidan butun sinflar hisobga olinmasligi mumkin. Ishchi tashkilot
bilan tanishib chiqayotganda, ma’mur mutaxassis, ishchi odamlaming tajriba va
Okrlash darajasiga ega boigan odamlarning turli kategoriya va turlarini ko'rish
mumkin.
Guruhlarning ijtimoiy-iqtisodiy farqlari ahamiyatga tobe boiganligi uchun,
uiar ozmi-ko‘pmi «muhim» boiadi. Bir xil farqlaming ahamiyati har xil vaziyatlarda
bir xil emas, ya’ni nisbiy boiadi. Ijtimoiy-iqtisodiy farqlaming nisbiyligi aniq
shakllari mavjud:
1. Texnika taraqqiyoti natijasida kasb va mashg‘ulotlarda, ish joylarining keskin
yetishmasligi sharoitida juda ko‘p farqlar «o'chirilib» yuboriladi; odamlaming moddiy
rag‘batlantirilgan orientatsiyasi kuchli boisa, bu farqlarga kam ahamiyat beriladi.
2. Hammada (o'rtacha) daromad yuqori boisa, yoki ulami amalgam oshirish
imkoni boimasa, yoki jamiyat, mavjud individlar va gumhlar ma’naviy qadriyatlarga
qaratilgan boisa, daromaddagi farqlar unchalik muhim boimaydi.
3. Ishsizlik vaqtinchalik boisa yoki ishlovchilar, o‘rtacha olganda, past ish haqi
olishsa, yoki ishsizlik nafaqalari etarli darajada yuqori boisa, bandlik yoki ishsizlik
odamlaming ijtimoiy-iqtisodiy mavqeini yaqqol bildirmaydi.
4. Maiumotga ega boiish mehnat xarakterining faqat kasbiylik va ish bilan
hayotning kichkinagina xususiyati boiishi, odamning ijtimoiy-iqtisodiy istiqbolini
aniqlovchi, o'ziga xos kapital rolini bajarishi mumkin. Ayrim holatlarda m aium ot -
bandükni kafolatlovchi, ishsizlikka imkon beradigan, yoki bu munosabatda hech
qanday ahamiyatga ega boimagan omil hisoblanadi.
5. Mulkchilik odamlar uchun bir xil boim agan ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat
kasb etadi. Mulkchilik — bu individ va guruh uchun shaxsiy ishlab chiqarish
vositalàrining yiriklashuvi va rivoji, daromadlar va erkin mehnatning barqarorligidir.
6. Odamlarning o‘ziga xos fazilatlari nisbiylik tamoyiliga bo'ysunadi. Agar bir xil
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, vaziyatlar, hodisalarda qandaydir axloqiy va m a’naviy
xususiyatlar ahamiyatsiz boisa (na muammolami, na muvafaqqiyatlami «barpo»
etmaydilar), boshqalarda esa ular individ va guruhlarning mezoni, yutuqlarini
belgilaydi.
Mehnat va mehnat munosabatlari bilan bogiiq boigan guruhlar o‘rtasidagi
26
farqlar qanday boiishiga qarab, ijtimoiy-iqtisodiy tizimning strategik modelini
ajratib o ‘rganish mumkin
Do'stlaringiz bilan baham: |
