S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

1.2. Amaliy sotsiologik tahlii usullari
Amaliy natijalarga yo‘naltirilgan sotsiologik fan ijtimoiy injeneriya deyiladi. Bu 
fan amaliy sotsiologik tahlilga asoslangan, sotsiologik tahlii esa boshlang'ich usullami 
qo‘llay bilishga imkon yaratadi.
Diagnostik yoki muammoli usul. 
Ijtimoiy injeneriyada haqiqatning muammoli 
ko‘rinishi katta ahamiyatga ega.
«Ma'lum holat - bu muammo» degan fikmi shaxsning o‘zi anglashi va boshqalarga 
isbotlab berishi kerak. Shaxs borki, ijtimoiy qarama-qarshiliklarga va qiyinchiliklarga 
iqtisodiyotga qaraganda ikkinchi darajaili deb qaraladi. Lek in odamlamig boshqa 
qismi borki, iqtisodiy qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar ularning shaxsiy 
bandligida va foydasida aksini topmaguncha ularni nazarga olmaydi.
Muammoni to‘g‘ri ifodalash lozim. Ko‘p qarama-qarshiliklar va qiyinchiliklar 
yechimining qiyinlashishi - muammoning maqsadi noaniq ifodalanganligidandir. 
Bu esa, muammoning yechimi va dasturini tuzish uchun juda kerak.
Odamlamig muammolarga va ularning yechimiga bo‘lgan munosabatlarining 
murakkab tomonlari mavjud. Tashkilotchi va boshqaruvchi ijtimoiy holatni nazorat 
qilish maqsadida bu psixologik haqiqatni kuzatish va bilishi kerak. 0 ‘z-o‘zini nazorat 
qilish deganda, qarorlami qabul qilishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik tushuniladi. Ijtimoiy 
holatlarning nazorati esa shikoyatlar, takliflami ko‘rib chiqish, ketma-ketligini 
ta'minlashdir, biron-bir maqsadni amalga oshirishda jamoa kuchini jalb qilish, 
kerakli vaqtda o‘z ish usulining tamoyillarini tushuntirish demakdir.
Tashkilotchi va boshqaruvchi quyidagilami amalga oshirishi zarur:
• insonlarda paydo bo‘lgan muammo va uning echimi uchun ishlatiladigan 
yo‘nalishlaming kerakligini tushuntirish lozim;
• shaxsga ma’lum darajada jarayonning ongli qatnashuvehisi bo‘lishiga nixsat 
berish kerak;
• shunday qilish kerakki, muammoning yechilishi natijasida odam tajriba 
orttirishi, tarbiyalanishi lozim.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar iqtisodiy tashkilotga, yoki aksincha, iqtisodiy 
tashkilotning insonga salbiy ta'siri boMishi mumkin. Muammoning yechilishi uchun 
har xil yo‘nalishlar tanlanishi mumkin. Har bir yo‘nalish aniq holatda o ‘z 
afzalliklariga va kamchiliklariga ega boiib, goh-gohda ular bir-birini qoplashlari 
ham mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar ko'pincha boshqaruvchilar va boshqariluvchilar
15

---

orasidagi nizolar bilan bogiiq boiganligi uchun, har bir tomonda paydo bo‘lgan 
rnuammolaming yechim imkoniyatlarini amalda topish juda muhim.
Texnologik usul. Boshqaruv va tashkil etish amaliyotida insonga yoki odamlar 
guruhiga ta'sir etishning aniq yo‘nalish va imkoniyatlarini belgilash zaruriyati paydo 
bo‘ladi. Rejalar, dasturlar faqat shunday holatda bajarilishi mumkinki, qachonki 
odamlar o ‘zini faqat bir xil tutsa, ammo boshqacha emas. Bu holatda insonga yoki 
odamlar guruhiga ta'sir etish yo‘nalishlari - dastuming, masalaning yoki rejaning 
ijtimoiy texnologiyasidir.
Har bir ijtimoiy ta’sir o‘tkazishning yakuniy maqsadi - ma'lum xulq-atvorga 
asosiy usullar orqali erishish:
• majbur etish yoki jalb etish shakllarida rag‘batlantirish;
• mos kayfiyatni barpo etish;
• tushunishga, bilishga, fikrlashga erishish;
• qobiliyatlami rivojlantirish va shakllantirish.
Bu usullardan foydalanish quyidagi aniq vositalaming qo‘llanishini rno‘ljaIlaydi:
• moddiy ta’minlash va moliyalashtirish;
• tashkiliy innovatsiyalar;
• huquqiy shart-sharoitlami o‘zgartirish;
• ma'muriy hokimlik va buyruqlar;
• obro‘-e'tibor, birinchilik va shaxsiy namuna;
• mos ijtimoiy iqlim, ijtimoiy fikr;
• dialog va bitim;
• ta'lim;
• axborotga ega boiish;
• targ'ibot va tashviqot.
Ijtimoiy texnologiya tizimini maqsad, usul va ijtimoiy ta'sir o ‘tkazishning 
vositalari tashkil etadi. Har bir holatda berilgan tizim aniq modellanishi shart.
Har qanday ijtimoiy texnologiya - bu bevosita inson bilan bo‘lgan aloqa 
(kontakt)dir. Ijtimoiy ta'sir o'tkazishni tanlaganda, nafaqat pragmatik (reaksion 
filosofik oqimlardan biri), balki, ijtimoiy mezonlami ham hisobga olish kerak.
Faqat nizo asosida yoki nizo sharoitida, birdamlikda yo‘l qo‘yiladigan ijtimoiy 
ta'sir o‘tkazishning turlari mavjud.
Eng keng tarqalgan ijtimoiy ta'sir o‘tkazishning muammosi - ijtimoiy obyektning 
yakkaligiga va murakkabligiga yetarli darajada baho bermaslik yoki ortiqcha baho 
berishdir. Masalan, odamga nisbatan juda oddiy chora, usullar, qo‘llaniladi yoki 
juda murakkab, ular esa oddiylarga nisbatan shaxs uchun kamroq samarali.
Axborotga asoslangan har qanday ijtimoiy texnologiyaning ijtimoiy ta'sir 
o‘tkazish tizimlari samarali hisoblanadi. Axborot imkoniyatlari juda cheksiz. Axborot 
ko‘p hollarda katta moddiy, ma'naviy xarajat va yo‘qotishlaming oldi olinadi yoki 
ulaming o'rriini bosishga qodir bo‘ladi. Axborot yordamida har bir odam yoki 
jamoa bosliqalar faoliyatining natijalari to ‘g‘risida yetarli darajada bilsa, o ‘z 
imkoniyatlariga baho berib, o‘zining ishi uchun eng samarali yo‘nalishni tanlashga
16

---

qodir bo'ladi.
Odamlar qanchalik o‘z haqiqiy ehtiyojlarini va qobiliyatlarini ko‘ra olishsa (tashqi 
axborot qabul qilish, mutaxassislar yordamida eksperiment o'tkazish), 
s h u n c h a lik
ishni tashkil etish va ma'lum me'yorga keltirish yengilroq amalga oshadi.
Tizim usuii.Usul mazmuni ijtimoiy turkum va turlami guruhlarga ajratishda 
ahamiyatlidir.
Iqtisodiy hayotning deyarli hamma hodisalarini ijtimoiy guruhlar nuqtai 
nazaridan ko‘rish mumkin. Odamlaming ayrim turkum va turlari, yutuq va 
muvaffaqiyatlari ma’lum xizmatga ega, qolganlari esa muammolar 
t u g ‘d ir a d i. 
Iqtisodiyotning ko‘p ziddiyatlari, qiyinchiliklari qarorlami qabul qilish xatolaridan 
yoki odamlaming qobiliyatlari bo‘shligidan emas, balki qandaydir guruhlarning 
qobiliyatsizligidandir.
Har xil ijtimoiy guruhlarni boshqarishda va ishini tashkil etishda, 
u la r n in g
o‘ziga 
xos talablarini qondirishda har xil usullar, «muloqot tili» 
d a s t u r la r id a n
foydalanadi. Masalan, kadrlami tayinlash yoki biron-bir shaxsiy savolni 
e c h is h
mobaynida murakkab guruh, qiziqishlari ham e'tiborga olinadi. Shu bilan birga, 
guruh 
qiziqishlarning muhitida o'zingizni yo'qotsangiz, keyinchalik paydo boiadigan 
nizo 
munosabatlarini tartibga to ‘la solish qiyindir.
Instituts