S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Кравченко А.И. Социология для экономистов. -М .: Юнити, 2000.
Bu o'quv qo'llanm ada iqtisodiyotda bozor m unosabatlari talabini 
o’rganish, biror mahsulotning qiymatini xaridorgirligini o'rganish, ishsiziik 
m uam molarini, m ehnatni rag'batlantirish va mehnatga jalb etish hamda 
shu kabi boshqa ko'plab iqtisodiy muammolaiga echim topishda ko'maklashadi.
O d atd a jam iy atg a k o'p lab m u am m olarg a duch k elin ad i, ularni 
tushunm asdan hech qanday iqtisodiy jarayonni oldindan bilib prognoz 
qilish mumkin emas. Bu o'quv qo'llanma esa iqtisodchilar uchun chiqarilgan 
ilk va maxsus o'quv qo’llanma bo'lib, yuqorida aytilgan muammolarni 
o'rganishda ularning mohiyatan kelib chiqish sabablarini o'rganishda va 
echimiarini topishda katta xizmat qiladi.
«Iqtisodiy sotsiologiya» o ‘quv q o ‘lIanmasi aynan shu yo‘nalishdagi 
bilim asoslarini o ‘rganishga ko'maklashadi. “Iqtisodiy sotsiologiya” fani 
“ Iq tiso d iy n a z ariy a ” , “ M e h n a t sotsio lo g iy asi” , “ H u q u sh u n o slik ” , 
“ Statistika” va “M ehnat iqtisodiyoti” fanlari bilan uzviy bog’liq fan 
hisoblanadi. Uni tayyorlashda ijtimoiy fanlarni o'rganishda tatbiq etiladigan 
uslublar, shuningdek, «M ehnat iqtisodiyoti», «Mehnat sotsiologiyasi» va 
boshqa fanlarn i o ‘rganishning ilm iy-tah liliy uslublariga tayaniladi, 
resp u b lik a d a k o ‘zga k o ‘rin g a n iq tiso d c h i o lim la rn in g a sarlarid an
foydalaniladi.
Ushbu fan oliy o ‘quv yurtlarining talabalari, tinglovchilari va shu sohaga 
qiziquvchilarga m o‘ljallangan.
9

---

I BOB
IQTISODIY SOTSIOLOGIYA FAN SIFATIDA
1.1. «Iqtisodiy sotsiologiya» fanining predmeti va vazifalari
Iqtisodiy-sotsiologik m uam m olar turli ixtisos tahlilchilari va m ehnat 
tarrnoqlarining mutaxassislari tomonidan o'rganilmoqda. Bu muammo muhim 
ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun ham batafsil ilmiy tadqiqotlar olib borishni talab 
etadi.
Iqtisodiy sotsiologiya ~ iqtisodiyotning ijtimoiy jihatlarini o‘rganuvchi fan.
Sotsiologiya inson sotsiumini «hamma yerda va har qayerda» o‘rganadi: oila va 
turmushda, ekologiya va muloqotda, davlat va huquqda, ta'lim, madaniyat va 
tarbiyada. Odam iqtisodiy munosabatlarga kirishsa, iqtisodiy faoliyat bilan 
shug'ullansa, iqtisodiy muammolarni o‘zida sezsa, yoki biron-bir iqtisodiy holatga 
kirib qolsa, u holda sotsiologiya ham uning orqasidan iqtisodiy muhitga tushib 
boradi.
«Inson iqtisodda» tushunchasi ancha keng tasawur tug‘diradi, har xil variantdagi 
ijtimoiy va iqtisodiy holatlar nisbatini aks ettiradi.
Iqtisod inson uchun ishlaydi va rivojlanadi. Ehtiyojlar bilan bogiiq boim agan 
iqtisodiy maqsadlar mavjud emas. Iqtisod shu ehtiyojlarni qondirish nuqtai nazardan 
baholanadi. Shuningdek, inson o‘zi uchun o‘z kuchi bilan iqtisodiyotni bunyod 
etadi.
[qtisodiyotga madaniyat, ruhiyat va insonning kayfiyati ham ta'sir etishi mumkin. 
Ular uning holatini, turini va ayrim holda aniq o‘mini belgilaydi. Iqtisodiyotda 
bilim va tajriba kabi dunyoqarash ham muhimdir. Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiyot 
ham insonga ta’sir o‘tkazish qobiliyatiga ega. Iqtisodiyot o‘z ta'siri bilan inson 
madaniyati, ruhiyati va kayfiyatini xam belgilaydi. Iqtisodiyotning to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ta'sirini individlar, gumhlar va butun jamiyatning hayot tarzida ko‘rish mumkin.
Iqtisodiyot - bu odamlarning ma'naviy tinchligi yoki noxushligini belgilab 
beradigan omil.
Shunday holatlar bo‘ladiki, boshqaruvchilar birinchi navbatda inson to‘g‘risida 
o'ylab va unga bor e’tiborini qaratib, atayin yoki tasodifan muhim iqtisodiy natijalarga
erishadilar.
Ikkinchi holatda esa rahbarlar iqtisodni birlamchi narsa sifatida ko‘rib, o‘z e’tiborini 
iqtisodiy vazifalaming yechimiga qaratib, shu jarayonda muammolarni hal qiladi, 
insonning o‘ziga ham yordam beradi.
Uchinchi holatda esa birinchi, ikkinchi tamoyillar ishlamaydi, iqtisodiy 
maqsadlar insonga ziyon keltiradi. Insonga yo‘nalish bilan iqtisodiyotga yo‘nalish 
orasida kelishuv yo‘q, ulami bir-biriga qo‘shish mumkin emas, ulardan birortasifti 
tanlash esa fan va kundalik hayot uchun muammodir.
10

---

Iqtisodiyot odamlami yakka va guruhiy aloqalarga majbur qiladi va ular o'rtasida 
munosabatlaming o‘ziga xos turlarini vujudga keltiradi. Kichik va katta gumhlar 
o'rtasidagi kelishuv va nizolar birinchi galda iqtisodiy tomondan paydo boiadi.
iqtisodiyot - ko‘p maxsus fanlaming predmeti va obyekti boiganligi sababli, 
qanday qilib iqtisodiyot va iqtisodiy sotsiologiya bir-biri bilan birga yashamog‘i kerak, 
degan qonuniy savol tug'iladi. Javob sifatida quyidagi holatlarni keltirish mumkin:
1. Iqtisodiyot — ijtimoiy hayotning maxsus muhiti, uning muammolari bilan 
iqtisodiy fanlar shug‘ullanadi.
2. Iqtisodiyotda ijtimoiy holatlar ko‘p. Ular sotsiologiyaning ijtimoiy fan sifatida 
muammoligim belgilaydi. Sotsiologiya iqtisodiyotdagi ijtimoiy holatlarga nisbatan 
o‘z nazariyasiga, tahlil usullariga, muammolarni yechish huquqiga ega.