S avezbayev, S. N. Volkov

3. Yer tuzishning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish kelajagi bilan aloqasi.
Ma'lUmki, har qanday ishlab chiqarish jarayonini boshlash uchun "uning asosiy omillari - ishchi kuehi^ yer, asosiy va aylanma fondlarni qo'shish zarur. Shuning uchun ishlab chiqarishni tashkil etish (ayniqsa' qishloq xo'jaligida) va yerdan foydalanish masalalari bir-birlari bilan qalin bog'langan. Masalan, qishloq xo'jalik ekinlari
maydonlarini, almashlab ekishlarni, dehqonchilik tizirnining boshqa elementlarini joylashtirish, yeming sifatini, xo'jalik xiidudida haydal-ma yerlar massivlarining joylashishini hisobga olmasdan amalga oshirilishi mumkirx emas. Chorvachilik fermaiari yaylovlar va pichan-zorlarning mavjudligi, ahvoli va mahsuldorligini hisobga olib joyiashtiriiadi, xo'jalik markazlarini mahsulot ishlab chiqariladigah joylarga yaqinlatish maqsadga muvofiq. Qishloq xo'jalik korxonalarida yer tuzish albatta ishlab chiqarishni kelajakka rejalashtirish va tashkil etish bilan boglanadi.
Kelajak rejalari barcha korxonalarda (fermer xo'jaliklarida ham) luziladi; ular korxonalarning u yoki bu davrdagi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini aniqlaydi va mavjud vositalar bilan boglanadi. Bularsiz ishni oqilona tashkil etish, resurslarni to'g'ri taqsimlash, ish vaqtidan maksimal unumli foydalanish mumkin emas.
Ishlab chiqarishning rivojlanish rejasi, asosan, quyidagi muhim
bo'limlardan iborat bo'ladi: ;

• 
  xo'jalikning ixtisosligi va o'lchamlari;
  
• 
  dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlarining xo'jaliklararo kooperatsiyani hisobga olgan holdauyg'unlashishi;
  
• 
  yordamchi va tomorqa xo'jaliklarini rivojlantirish, qishloq xo'jaligi va sanoat faoliyatini uyg'unlashtirish;
  
• 
  ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va elektrlashtirish; ;
  
• 
  ltiehnatni tashkil etish va haq to'lash; ::•
  

• mehnat resurslari halansi ya shu kabilar. i
Ijtimoiy rivojlanish rejasida quyidagi masalalar yechiladi: ,!
. ■ • mehnat sharoitini yaxshilash; , I
« aholi tizimini, uy-joy va madaniy-maishiy sharoitlarni
yaxshilash; ,-,,. _:< i
• korxona ishchilarining malakasini oshirish va boshqa] ar,
Rejani ishlash ishlab chiqarish va ijtimoiy dasturlarnjng., mo-
liyaviy ta'minotini hisoblash bilan yakunlanadi. _:ni\.,
Yer tuzishda aniqlik kiritiladigan rejaviy topshiriq asosida yerlarsing sifatini, yer egaliklari yoki yerdan foydalanishlarning hududiy xususiyatlarini hisobga olib, hamda yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish bo'yicha tadbirlarning navbati aniqlangandan
153
keyin xo'jalikning (jamoa, shirkat, farmer xo'jaliklari hissadorlik jarftiyatlari kabi) joriy ishlab chiqarish-moliya rejasi tuziladi. Bu rejalarda zarar resurslar bilan ta'minlanadigan va bajarish uchun qabul qilinadigan ayrim yer tuzish tadbirlarini (yerlarni yaxshilash, sug'oriladigan madaniy yaylovlarni qurish, yerlarni rekultivat-siyalash) amalga oshirish uchun ishchi loyihalami tuzishni o'z ichiga oladigan, kelajakka mo'ljallangan tavsiyalar o'z o'rnini topadi. Ishlab chiqarish-moliya rejalari har yili tuziladi; bundan tashqari, xo'ja-liklarda ayrim ish davrlari (ekish, yig'ish va boshqalar) uchun aniqroq tezkor rejalar tuziladi.
Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejalarida qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishi, yer egaliklari va yerdan foydalanish-larning, mehnatni tashkil etish va haq to'iashning yangi shakllari paydo bo'lishi, yerdan foydalanishning intensivlashishi ko'pchilik hollarda yangi yerlarni o'zlashtirish, melioratsiya bo'yicha qo'shimcha choralarni, tuproqlarni eroziyadan himoya qilish va tabiatni muhofaza qilishni, hududni qayta tuzishni talab etadi, sababi oldin o'tkazilgan yer tuzishda qabul qilingan qarorlar hamma vaqt ham korxona faoliyatining yangi yo'nalishlariga to'g'ri kelavermaydi.
Oxirgi yillarda xalq xo'jaligini boshqarish usullarida va iqtisodiy munosabatlarda, shu jumladan, agrosanoat majmuasida ham chuqur o'zgarishlar yuz berdi. Ishlab chiqarishning tarkibi, mahsulotlarni sotish hajmlari, boshqa ishlab chiqarish va iqtisodiy ko'rsatkichlar endi korxonalar tomonidan mustaqil iste'molchilar talablaridan, ishlovchilar daromadlarini ko'paytirish zaruratidan, foyda va rentabellikdan, to'la o'z-o'zini qoplash va moliyalashga erishishdan kelib chiqib aniqlanadi. Shu bilan ularning samarali rivojlanish rejalarini, shu jumladan, yer resurslaridan foydalanish bo'yicha ham, ishlash uchun javobgarligi keskin oshadi.
Xo'jalikda ichki yer tuzishda birinchi navbatda quyidagilar zarur:

• 
  xo'jalik yerlarining bioiqlimiy salohiyatini va uning ishlab chiqarish resurslari bilan ta'minlanishini baholash; unda qanday mahsulotni va qanday hajmda ishlab chiqarish foydali ekanligini aniqlash;
  
• 
  bajarilishi mumkin bo'lgan ishlab chiqarish va ijtimoiy dasturni tuzish, u resurslar bo'yicha balanslangan bo'ladi, kengaytirilgan
  

154
qayta ishlab chiqarishni, talab etiladigan hajmdagi foydani olishni, tuproq unumdoriigini to'xtovsiz oshirib borisbni va ishlab chiqa-rishning maksimal iqtisodiy samaradorligini ta'minlaydi;
m xo'jalik xududini qabul qilingan ishlab chiqarish.^dasturini hisobga olgan holda oqilona tashkil etish.
Yangi yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni tashkil etish ,va mayjudlarini qayta tashkil etish bo'yicha tadbirlarni rejalash va amalga oshirish, yerlardan oqilona foydalanishni, tashkil etish va ularni muhofaza qilish uchun har bir ma'muriy tumanda yer tuzish chizmalari ishlanadi.
Tuman yer tuzish chizmalaridan yerlarni qishloq xp'jaligi uchun o'zlashtirish, trasformatsiyalash va yaxshilash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish; noqishloq xo'jalik foydalanuvchilarga yerlami ajratishni asoslash; fermer xo'jaliklari yerdan foydalanishlarini,. shirkatlar yer egaliklarini va shu kabilarni tashkil etish; eroziyaga qarshi va tabiatni muhofaza qiluvchi choralarni amalga oshirish; xo'jaliklar va birlashmalaming rivojlanish dasturlariga ularga biriktirilgan yerlarning sifati va joylashgan о'mini hisobga olgan holda tuzatishlar kiritish; yer solig'i hisobiga tushadigan mablag'larning taqsimlanishini asoslash uchun foydalaniladi.
Qishloq xo'jalik korxonalarida va fermer xo'jaliklarida yer tuzish
jarayonida kelajak uchun joriy va tezkor rejalashtirish materiallariga
aniqlik kiritilishi mumkin. Bu yer tuzishda aniqligi katta tuproq,
tuproq-eroziya, geobotanika, yo'l, irrigatsiya va melioratsiya
izlanishlarim, ishchi loyihalashda esa - boshqa injenerlilc qidirav ya
izlanishlarini o'tkazish bilan bog'liq. Bunda har bir yer uchast-
kasining o'ziga xos xususiyatlarini - uning shakli, maydoni, xo'jalik
markazidan uzoqligi, texnologik xususiyatlari (ishlov berish
yo'nalishi uzunligi, to'siqlar mavjudligi, madaniy texnik ahvoli) _u
hisobga olinadi. ₃
Xo'jalikda ichki yer tuzish loyihalarida mavjud axborotlar bri- у gadalarda, ijara jamoalarida, shirkatlarda ishlab chiqarish o'z-o'zini ta'minlashi bo'yicha topshiriqlarni ishlash uchun ham foydalanilishi ^ mumkin. Buning uchun yer solig'i, yer uchun ijara haqi, qishloq \ xo'jalik ekinlarining jipsildorligi, o'g'itlarni solish me'yorlari, yonjjg'i _:< sarfi va boshqalar bo'linmalarga biriktirilgan uchastkalar sifatini hisobga _s olib, tabaqalashtiriladi. Ishlab chiqarishni, rnehnatni va yerdan. _г
155 f
foydalanishni moslab" tashkil etish ko'p jihatdan qabul qilinadigan yer tuzish yechimlari samaradorligini belgilaydi.