S avezbayev, S. N. Volkov

4i Tafajiy o'simlik dunyosi.
Yerning bir xil uehastkalarida o'simliklarning ma'lum yig'indisi yuzagakeladi; ular, turlari tarkibi va dinamikasi bilan tavsiflanadi. Relyefga va tuproqni paydo qiluvchi jinslarga bog'liq holda o'simlik-lar assotsiatsiyasi tuprpqlaming joylashishini va yerlardan foydalanish usullarini oldindan aniqlab beradi.
.Masalan, o'rmon ignabarg o'simliklari ta'siri ostida gumus miq­dori kam va eritmasi achigan reaksiyali kulrang tuproqlar tashkil topdi. Cho'l o'simliklari katta gumus zahiralariga ega, tuproq muhiti neytral reaksiyali-qora tuproqlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Janubiy quraq, o'simliklar bilan siyrak qoplangan mintaqalarda gumus miqdori kam, ishqorli, sho'rlanish jarayonlariga uchraydigan kashtan rangli tuproqlar va bo'z tuproqlar tashkil topdi.
Tabiiy muhit omillari o'simliklarning kenglik bo'ylab joylashish qonuniyatlarini ham keltirib chiqaradi (tundra, tayga, o'rmon-cho'l, cho'l, yarim sahro, sahro). Odatda u kenglik mintaqalarida ko'r-satiladi; tog'larda o'simliklarning balandlik belbog'lari kuzatiladi.
Tabiiy yer turlarining mahsuldorligi mintaqaviy va mahalliy sharoitlafgabog-liqbo'ladi, Rossiyaning noqoratuproq mintaqasida u 1 ga 10-40 s quraq ozuqani tashkil etadi; cho'llarda 5-12, yarim sahroda - 1-7 s tashkil etadi.
Tnson faoliyati ta'siriga uchramagan yoki kam uchragan joylarda
o'simliklar o'zgarmagan turda mavjud bo'ladi; bular asosan tabiiy
pichanzorlar va yaylovlardir. Antropogen ta'sir natijasida dehqonchilik
mintaqalarida tub o'simliklar hamjamiyati ikkilamchi o'simliklarga
almashtiriladi (daraxtzorlar, yaxshilangan yaylovlar, pichanzorlar).
Qishloq xo'jaligida tabiiy o'simliklar ko'plab hayotiy zarur
, vazifalarni bajarishadi'■- ular mollar uchun yashil va dag'al ozuqa
_nmanbasi₅ tuprpqlaming agrofizik xususiyatlarini yaxshilash, chirindi
ta'plash, mikrPbiologik jaraypnlarni faollashtirish yo'li bilan
.ye.rlarning unumdorligini oshirish vositasi; yerlarni eroziyadan
jhimoyaiashning, sho'rlanish va tuproqlar ifloslanishini to'xtatib
tturavchi yetakchi omili hisoblanadi.
Yerlar unumdorligini oshirish bo'yicha choralar majmuida aha-miyatli o'rin ko'p yillik o'tlami ekishga ajratiladi, ular mamlakatning barcha mintaqalarida amaliy jihatdan tuproqlarni yaxshilaydi, ularda
138
organik moddalar zahiralarini to'ldiradi, sanitarlik vazifalarini bajaradi. Chorvachilik fermalaridan uzoqda joylashgan almashlab ekishlarda ular yerlarning unumdorligini saqlab turishning asosiy vositasi hisoblanishadi.
Tabiiy o'simliklar hududni tashkil etishning samarali elementi, suv va shamol eroziyalariga qarshi eng arzon va ishonchli vosita (ekinlarni polosa-polosa qilib joylashtirish, o'tloqlashtirish, kulislar ekish va sh.o'.) bo'lib xizmat kiladi. O'tlarni to'g'ri tanlash bilan sho'rlangan va boshqa unumdorligi pasaygan yerlarni sezilarli darajada yaxshilash mumkin.
5. Gidrogeologik va gidrografik sharoitlar.
Yer tuzish uchun xohlagan miqyosda (mamlakat, viloyat, tuman, xo'jalik, ayrim yer massivi) gidrogeologik va gidrografik axborot -yer osti va yer usti suvlari to'g'risidagi ma'lumotlar katta ahamiyatga ega. Ularning mavjudligi har xil obyektlami to'g'ri joylashtirish va hududni oqilona tashkil etish uchun zarur.
Yerlarning gidrogeologik xususiyatlari yer osti suvlarining tarkibi, kelib chiqishi va harakatiga bog'liq. Masalan, minerallashgan sizot suvlari yer sathiga yaqin joylashganda sho'rlanishning asosiy sababiga aylanadi. Ularning tuproqlar va yomg'ir-qor suvlarining yer yuzasidan oqishi, sug'orish suvlari biian o'zaro ta'sirlari qattiq tarzda tartibga soHnishi kerak.
Yer osti suvlarining mavjudligi qishloq qurilish obyektlarini joylashtirishni, sug'orish va zax qochirish uchun yer massivlarini va ularning amalga oshirilish usullarmi tanlashni, qishloq, dala, va yaylov suv ta'minotining xususiyatlarini aniqlaydi.
Tabiiy paydo bo'lgan oqar suv havzalari va ko'llar yig'indisi sifatidagi gidrografik tarmoqlar to'g'risidagi ma'lumotrardan qishloq xo'jalik yerlarini va almashlab ekishlarni tashkil etishda, dalalar va ishchi (sug'orish) uchastkalarini joylashtirishda, eroziyaga qarshi va boshqa yerlarni muhofazalash tadbirlarini loyihalashda foydalaniladi. Hududning gidrografik sharoitlarini baholash uchun yerlarni daryo va jarliklar-soylar tarmog'ining ularning maydon birligiga to'g'ri keladigan uzunligi orqali ko'rsatiladigan qalinligi bo'yicha solishtirish amalga oshiriiadi.
139
^; 6.1qlim sharoitlari f ^!
Yerning ko'plab xususiyatlarining shakllanishi, shu jumladan qishloq xo^fjaligi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lganlarining ham, ko'p jihatdan iqlimga, awalo, hududning issiqlik va namlik bilanta'minlanishigabog'liq. Issiqlikbilanta'minlanish 10°C yuqori havo haroratining yig'indisini ko'rsatadi; u faol quyosh radiatsiyasi miqdorini va fotosintezning mumkin bo'ladigan mahsuldorligini ko'rsatadi. Bu ko'rsatkich qancha yuqori bo'lsa, qishloq xo'jalik ekinlarining hosil salohiyati shunga katta bo'ladi. Bizning mamlakatimizda bu ko'rsatkich 2800-5200°C orasida o'zgarib turadi. Tog'liq va shimoliy mintaqalarda u kam vajanubiy va sahro mintaqalarida yuqori qiymatlarga ega bo'ladi. 10°C yuqori haroratda asosiy madaniy ekinlarning rivojlanishi boshlanadi.issiqlik bilan ta'minlanish darajasi oshishi kechpishar va yuqori hosilli navlarni ekish imkonini beradi, tuproqdagi biologik jarayonlarning faolligi va fotosintez tezligi oshadi. Shuning uchun ham harorat rejimini hisobga olish qishloq xo'jalik yerlarini joylashtirishda va ixtisoslikni tanlashda, ekinlar tarkibini takomillashtirishda, hosildorlikni dasturlashda katta ahamiyatga ega.
Hudud iqlimiy resurslarining boshqa eng asosiy ko'rsatkichi namlik bilan ta'minlanish hisoblanadi. Verlarning eng yuqori mahsuldorligiga tuproqlarning namlanish darajasi ularning tb'la suv sig'iminirig 60% ga teng bo'lganda erishiladi; qishloq xo'jalik ekinlari namlik ortiqcha bo'lsayam, kam bo'lsayam qiynalishadi. Respublikamizda qishloq xo'jalik yerlarinirig namlik bilan ta'minlanishi tog'liq mintaqalardan past-tekislik mintaqalariga qarab pasayib boradi. Quyi Amudaryo bo'yi mintaqasida o'rtacha yiliga 90-120 mm yog'ingarchilik bo'lsa, tog'liq mintaqalarda uning miqdori 450-500 mm yetadi. Lekin ularning asosiy qismi kuz-qish-bahor fasllarida yog'ishi sababli, yozda dehqonchilikni faqat sug'orish yordamidagina amalga oshirish mumkin. Faqat tog' va adir mmtaqalaridagina lalmi dehqonchilik bilan shug'ullanish mumkin.
Hududning namlik bilan ta'minlanishi yillik yog'ingarchilLk koef-fitsientining yog'ingarchilikning bug'lanishiga nisbati bilan ifodalanadi; uning qiymati 0,08-0,5 orasida o'zgarib turadi. Optimal namlik bilan ta'minlanishga ushbu koeffitsient 0,5 ga teng bo'lganda erishiladi. Afsuski, arid iqlimi sharoitida joylashgan bizning mamlakatimizning dehqonchilik mintaqalarida amaliy jihatdan bunday ta'minot yo'q hisobi.
140
Yer tuzishda hisobga olinadigan boshqa tabiiy omillardan shamollar yo'nalishi va kuchi hisobga olinadi. Ular qishloqlar va ishiab chiqansh markazlarining (fermalar, ma'danli o'g'itlar va zaharli kimyoviy mod-dalar saqlanadigan omborxonalar) o'zaro joylashishiga, shamol ero-ziyasi xavfi bor tumanlarda dalalar va o'rmon polosalarining hamda agar, qishda ko'p qor yog'adigan boisa, yo'l tarmog'ining joyla­shishiga ta'sir ko'rsatadi.
Mintaqalarning issiqlik va namlik bilan ta'minlanishini kompleks tahlil qilish bioiqlimiy salohiyat ko'rsatkichini quyidagi ifoda yordamida hisoblash yo'li bilan amalga oshiriladi.