S avezbayev, S. N. Volkov

7 ~ 28
97

yer uchastkalari va ularning chegaralari, asosan, statik (o'zgarmas) nuqtayi nazardan, ularni o'zgartirish va yaxshilash maqsadisiz qaraldi.
Yer tuzish yuqori rivojlanish shakliga XX asrning boshida Stolipin agrar islohotlarini o'tkazishdaerishdi.Endi, nafaqat yerlarni chegaraiash, balki yer uchastkalarini (yer egaliklarini) maqsadga muvofiq joylashtirish va ularga xo'jalik yuritish uchun qulay shaki berish masalalari ham qo'yildi. Shunday qilib, nafaqat texnik va huquqiy, balki iqtisodiy muammolarni ham yechish zarur bo'ldi. Nihoyat Stolipin islohoti ma'lum siyosiy (nafaqat iqtisodiy) maqsadlarga erishishga qaratilgan edi. Shu bilan to'ntarishgacha yer tuzishning mazmuni asosan tugadi.
20-yillarda yer tuzish texnik tomondan oldingi vazifaiarini asosan saqlab qoldi, biroq u ko'proq darajada ijtimoiy va iqtisodiy ishga aylandi. RSFSRning «Yer kodeksi»da «Yer tuzish xo'jalik-texnik maqsadga muvofiqligi talablariga va yerga bo'lgan huquqlariga mos ravishda yangi yerdan foydalanishlarni tashkil etish va mavjudlarini tartibga solish ,yazifalariga ega» deb ko'rsatilgan. O'sha vaqtiarda u yerning xusu-siyatlarini o'zgartirishi, hosildorlikni oshirishi, dehqoncliilikda mehnat unumdorligini o'stirishi va ularga ta'sir etishi mumkin emas deb hisoblanar edi. Biilar agronomiya va texnika ishlari edi. Yer tuzish yerdan foydalanishlarni ularni oqilona joylashtirish, ularga optimal o'lchamlar berish, ularning kamchiliklarini tugatish yo'li bilan to'g'ri tashkil etish natijasida iqtisodiy samara yaratishi kerak (А.А.Ржаницын. Теория и практика землеустройства. М.: Новая деревня, 1928. 57, 116 с). O'sha yillarda professor P.N.Pershin yer tuzishni «hududni, yerning ustki yuzasini undan ishlab chiqarishda foydalanish uchun o'lchamlariga, yer turlari tarkibiga va joylashish shakllariga nisbatan moslashtiravchi harakat» sifatida aniqiab, «bunday moslashtirish yana bitta, xarakterli belgiga ega, bunda yerning tabiiy xususiyatlari (tuproq, relyef, o'simlik dunyo-si, suv rejimi va boshqalar) o'zgarmaydi» deb hisobladi (П.Н.Першин. Социально-экономическая теория землеустройства //На аграрном фронте, 1925 № 5-6. 42 - 43 с:). U vaqtdagi yer tuzish faqat xo'jaliklararo (qishloqlar Orasida va qishloqlar ichida) edi.
98
Biroq keyinchalik, uning harakat doirasiga yangi prinsipial masalalar qo'shiladi. Masalan, 1928-yil dekabrida_; qabul qilingan «Yerdan foydalanish va yer tuzishning umumiy boshlanishi to'g'risida»gi hujjatda «yer tuzish ko'p polosalikka uzoq yerlarga va boshqa yerdan foydalanishdagi kamchiliklarga qarshi kurashisbga, yaxshilangan almashlab ekishlarga o'tishga, yerlarni tubdan yaxshilashga, yerlarni xo'jalik uchun o'zlashtirishga yordam berishi kerak» deb aytilgan edi. Bu vazifalarni bajarish uchun bitta xo'jaliklararo yer tuzish va uning usullari endi yetarlik emas edi. Chegaralari belgilangan va turg'un bo'lgan yerdan foydalanishlar ichida yerdan foydalanishni yaxshilash va tashkil etish bo'yicha^ harakatlar zarar edi. Shunday qilib, qishloq xo'jalik korxonalarida (kolxozlar va sovxozlar) xo'jaliklarda ichkL yer tuzish paydo bo'ldi, Uning mazmuni, asosan, 30-yillardayoq aniqlandi. Urushdan keyingi ■. yillarda esa yanada rivojlantirildi. Uning usullarini ishlashga ham asosan olimlar va amaliyotchilar e'tibori qaratildis ■.•-.■
Yer tuzuvchilarga ayniqsa qishloq xo'jaligida, ma'lum korxonalar
hududida yerdan foydalanishni tashkil etishga bog'liq. yanayam
kengroq doiradagi masalalarni yechishga to'g'ri keidi. Har bir yer
uchastkasining mo'ljallangan maqsadi, o'lchamlari, shakli, oqilona;
joylashishi aniqlandi. Yerlarning unumdorligini, yer. turlarining
mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarishning tashkil,etilishini,
texnikadan foydalanfshni yaxshilash uchun hududiyv sharpitlar
yaratildi. To'g'ri almashlab ekishlarning dehqonchUik ma'daniyatjni
ko'tarishning ahamiyatli vositasi sifatida joriyi etilishiga va
o'zlashtirilishiga katta e'tibor berildi. Xo'jaliklarda ichki yer tuzishning
bu masalalari hozirgi vaqtda ham rivojlanishni davom ettirrnoqda. _1;.-;
Hududni eroziyaga qarshi tashkil etishni, yer tuzish tarkibida va
yechimlari asosida tuproq eroziyasiga qarshi kurash bo'yicha tadbirlar_:
majmuasini ishlashni keyingi ahamiyatli qadam deb hisoblash,
mumkin. Shunday qilib, yer tuzish yerhing tabiiy xususiyatlarmi
o'zgartirish va yaxshilash masalalaiini tola hajmda yecha bqshladi va_;i
iqtisodiy, huquqiy, texnik xarakterdagi ishlar chegarasidan ancha
uzoqqa ehiqdi. ;,,,, \,,_:.
O'tgan asrning 70-80-yillari yana bitta o'zgarish jarayqni - yer tuzish obyektlarining hududiy kengayishi, ayrim yerdan fpydala-,-■>
99
nishlar va ularning uncha katta bo'lmagan guruhlaridan ma'muriy tuman, tuman agrosanoat majmuasi, katta suv yig'iladigan havza kabi keng hududiy tizimlarga o'tish kuzatildi. U prinsipial yangi ishlar - viloyat va tumanlar yer tuzish chizmalarini ishlashni talab etdi; bu ishlar hozir ham davdm etmoqda.
Engoxirgi vaqtda maxsus foydalanish tartibiga ega hududlarni joylashtirish va ularnirig chegaralarini belgilash bo'yicha ishlar bosh-landi;^;ularrii landshaftli loyihalashga kiritish mumkin. Bunday ishlarnirtg 2ariirligi qohuMarda ko'rsatildi.
Yertuzish rivojlanish jarayonida o'z vazifalari doirasini kengaytirib, oldin O'zlashtifilgan usullarni tashlab yubormadi, balki, ulardari fdydalamshni yuqoriroq darajada davom ettirdi. Masalan, 30-yillardagi qishloq xo'jalik artellSriga yerdan niuddatsiz foydalanish uchun davlat aktlarini berish 'bo'yicha ishlar ko'p jihatdan oldingi chegatalashni, lekin bir vaqtda yerdan foydalanishdagi kamchiliklarni tugatish bilan birga, esga soladi. Texnik jihatdan bu 20-yillarda amalga oshirilganlariga o'xshash, lekin ular endi mayda emas, balki yirik yerdan foydalanishlarga tegishli ishlar edi.
Yer tuzishning zamonaviy ta'rifini berishdan oldin yerdan foydalanishni tashkil etish tushunchasini ко'rib chiqish zarur, u ham asosiylardan biri hisoblanadi. Uning asosiy belgilarini ко'rib chiqamiz.
Yerdan foydalanishni tashkil etish o'zida awalo, undan bevosita foydalanishdan oldingi, uning Xarakterini oldindan aniqlovchi va shakliantiruvchi, buning uchun zarur sharoitlarni yaratuvchi (bunday ishlarga, xususan, rejalashtirish va loyihalash kiradi) barcha ishlarni mujassamlashtiradi. Bundan tashqari, yerdan foydalanishni tashkil etish deganda'uni amalga oshirishning harakatdagi tizimi ham tushiniladi. Umurhan bunday tashkil etish quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  yerda aniq ishlab chiqarish, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik maq-sadlarga maksimal darajada mos keladigan tartib o'rnatish;
  
• 
  yerni tabiiy resurs va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar obyekti sifatida tuzish;
  
• 
  yerni boshqa u bilan bog'langan ishlab chiqarish vositalari bilan birgalikda tuzish;
  

100
e yerdan foydalanish jarayonida xalq xo'jaligi umumiy manfaat-larining saqlanishiga hamda mintaqaviy va lokal (mahalliy) dasturlarda ko'zda tutilgan qoidalarga rioya qilish.
Yer tuzish o'z ichiga o'zining asosiy vazifasi sifatida yerdan foydalanishni tashkil etishni oladi. Yer tuzishning uni yechish bilan bog'liq asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
• yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning barcha shakllarini takomillashtirish, tashkil etish, tartibga solish;
в hududni xo'jaliklararo va xo'jaliklar ichida tashkil etish;
m yer fondlarini tashkil etish;
« agrosanoat majmuasini hududiy tashkil etish, tabiiy landshaft-larni yaxshilash va boshqalar.
Bizning mamlakatimizda yer tuzish o'zida, awalo, barcha davlat tadbirlari tizimini ifodaiaydi. Bu tizimga davlat yer tuzish organlari tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy, huquqiy, texnik va ekologik ishlar; bashoratlash, rejaiash va hududni tashkil etishni loyihalash; hozirgi vaqtda, yaqin va uzoq kelajakda butun rhamlakat va ayrim mintaqalar bo'yicha yerlar toifalari va yerdan foydalanishlar, yer turlari va ayrim uchastkalar yer resurslaridan foydalanishni va uni muhofaza qilishni tashkil etish kabi amallar kiradi.
Yer tuzish o'z mohiyati bo'yicha iqtisodiy tadbir bo'lib, huquqiy, texnik va boshqa ishlar bilan bir tizimda o'tkaziladi. Bunda yerdan foydalanishni tashkil etishga bog'liq har xil iqtisodiy, ekologik, huquqiy va texnik masalalar ishlanadi, ular "yer tuzish" tushunchasini ilmiy ta'riflashda o'z aksini topishi kerak. Har qanday ta'rif, murakkab hodisaning mazmuni va mohiyatini tavsiflaydi, uning eng umumiy va eng harakatli belgilarini ko'rsatadi. Shu vaqtning o'zida deyarlik har qanday ta'riflash, aynan o'zining qisqaligi sa-babli yetarlik darajada to'la bo'lmaydi, bu ko'pchilik hollarda uning vangidan-yangi turlari paydo bo'lishiga olib keladi.
Adabiyotlarda yer tuzish rivojlanishining har xil bosqichlariga xos ko'plab ta'riflarni uchratish mumkin. Ularda har xil to'lalik darajasida uning texnik, huquqiy yoki iqtisodiy tomonlariga urg'u berildi. Bular hammasi tabiiy hoi edi, sababi, tarixiy rivojlanish jarayonida yer tuzishning o'zi, uning mazmuni va vazifalari o'zgardi va ta'riflar har xil darajadagi aniqlikda sodir bo'layotgan o'zgarishlar mohiyatini aks ettirishga harakat qilishdi.
101
.Professor F.G.Nekrasovning 1926-yildachopetilgan «Yer tuzish asoslari» kitobida o'ndan ortiq yer tuzishga har xil mualliflar -O.A.Xauke, A.A.Kofod, I.Ye.German, P.N.Rudin, P.N.Pershin, A-V.Chayanov va boshqalar tomonidan berilgan ta'riflar keltirilgan. Qator keyingi ta'riflar S.A.Udachinning «Yer tuzishning ilmiy asoslari» darsligida( 1965 y.) keltirilgan.
Ayrim mualliflar yer tuzish yer munosabatlarini tartibga soladi va o'zgartiradi deb hisoblashadi, bunday yondashuv bilan kelishish mumkin emas, sababi, yer tuzish o'zi ijtimoiy munosabatlar tizimi ta'siri ostida rivojlanadi va amalga oshiriladi. Shu vaqtning o'zida yer tuzish, yerdan foydalanish va unga egalik qilish bilan bog'liq muno-sabatlarni o'zgartirishda so'zsiz qatnashadi: biroq aniqroq qilib aytsak, yer munosabatlarini emas, balki yerdan foydalanishlarni va yer ega-liklarini tartibga soladi.
Boshqa ta'riflarda yer tuzish - bu yernima'lum xo'jalik maqsad-lafiga moslash deb aytiladi. Biznihg davrimizda bunday yondashuv bir torhoniama hisoblanadi. Inson doimo yerga moslashishga, mavjud yer resurslari va ekologik cheklashlarga qarab eng yuqori ishlab chiqarish va ijtimoiy samara olish uchun o'z maqsadlarini o'zgar-tirishiga to'g'ri keladi.
Yer tuzish fani va amaliyoti ma'lumotlariga asoslanib, hamda yuqorida ko'rib chiqilgan yerdan foydalanishni tashkil etish tushunchasini e'tiborga olib, zamonaviy yer tuzishga quyidagi qisqa ta'rifni berish mumkin.