S avezbayev, S. N. Volkov

An'anaviy jamoa kolxoz - sovxoz va shaxsiy tomorqa shaklidagi yerdan foydalanishlar endi yetarli bo'lmay qoldi. Уег,, ijara, mulkchilik, kooperatsiya, yer islohoti to'g'risidagi qonuniy aktlar, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning yangi shakllari rivojlanishiga yordam qiladi, shu sababii, ularning tarkibi o'zgardi: fermer,_t dehqon xo'jaliklarining, shirkatlarning, fermer, dehqon xo'jaliklari birlashmalarining hissalari oshdi.
O'zbekistonda dehqon xo'jaliklarini rivojlantirish uchun huquqiy va iqtisodiy asos yaratildi. Davlat ularning oyoqqa turishiga va samarali faoliyatiga ko'maklashadi, qishloq mulkdorlarining huquqlarini va qonuniy manfaatlarini ta'minlaydi.
Dehqon yer egaliklari va fermer xo'jaliklari yerdan foydalanish-lari zahira yerlar, o'rmon fondi, jamoa xo'jaliklari va boshqa korxonalar, tashkilotlar yerlari hisobiga tashkil etiladi. Mahalliy sharoitlarga bog'liq holda tekinga beriladigan yerlarning cheklangan me'yorlari belgilangan. Bu xo'jaliklar ixtiyoriylik, yerlarni mulk qilib yoki meros qilib ijara huquqlari bilan berish, yetishtirilgan mahsulotni to'la tasarraf etish asosida tuziladi. Dehqon xo'jaliklari faoliyatiga davlatning, boshqa organlar va mansabdor shaxslarning ixtiyoriy aralashishi taqiqlanadi. Xo'jaiik boshliqlariga mulkchilik yoki meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqlarini tasdiqlovchi davlat akti yoki shahodatnomasi beriladi. Yer tuzish bo'yicha boshlang'ich ishlar davlat budjeti hisobiga amalga oshiriladi.
Dehqon xo'jaligining yerga bo'Igan mulkchilik huquqi to'la va qisman yer uchastkasidan ixtiyoriy voz kechishda, yerlardan
51
mo'ljallangan maqsadlarga xilof foydalanilganda, tuproq unumdorligining sezilarli pasayishiga olib keladigan yerdan foydalariishning asosiy tartiblari buzilganda, yer uchastkalari davlat yoki jamiyatehtiyojlari uchun olinganda to'xtatiladi. Bu yerlar sotib olimshi'Va sotilishi, almashtirilishi, garovga qo'yilishi mumkin. ■■\;., Uchastkalarni sotib olish va sotish mahalliy ma'muriyat orqali amalga oshiriladi.
Noqishloq xo'jalik maqsadlariga mo'ljallangan yerlar O'zbekistonda aneha katta maydonni egallaydi. Ular o'z tarkiblariga o'rmon xo'jaligi, sanoat va transport korxonalari, kurortlar va qo'riqxonalar, gidro-texnik, suv xo'jaligi va boshqa obyektlarning yerdan foydalanishlarini birlashtiradi. O'rmon xo'jaligi korxonalari o'z yeridan foyda­lanishlarini, asosan, davlat fondi yerlari hisobiga tashkil etadilar. Sha-hariar va shaharchalar hududlari tarkibiga ko'plab har xil yer egalari va yerdan foydalanishlar kiradi.
Noqishloq xo'jalik yerdan foydalanish uchun (kurortlar, qo'­riqxonalar, tabiatni muhofaza qilish va sog'lomlashtirishga mo'ljallangan obyektlardan tashqari) yerlarni mutloq tejash tamoyili, ularni eng progressiv loyihalar va texnik yechimlar asosida berish majburiydir, Bu yerdan foydalanishlarni tuzishda bosh yo'nalish ularda ishlab chiqarish obyektlari egallab turgan yerlarning nisbatini ko'paytirish, hududlarning qurilish zichligini oshirish-dir. Hozirgi vaqtda sanoat korxonalari yerlarining faqat 59% ajratil-gan maqsadlarga mos.fqydalaniladi. Shaharlarda bevosita shaharsozlik maqsadlarida 52% hudud xizmat qiladi. Qolgan qurilish egallamagan rnaydonlarning as6,siy qismi bino va inshootlarni qurish uchun yaroqlidir.
Noqishloq xo'jalik yerdan foydalanishning yanada takomil-.lashtirish quyidagilar hisobiga amalga oshiriladi: _n, - mavjud sanoat korxonalari va transport insHootlarini tako-millashtirishning ustivorligi va yangi qurilishlarnirig cheklanishi; ' ' - kb'p qavatlik quriiishni, obyektlarni kompleks joylashtirishni Kerig qp'llasil, yer bsti 'kenglikiaridan foydalanish;
- chiqitsiz va kath chiqitli texriologiyalarni o'zlashtirish, qo'shim-
cha mahsulotlarni qayta ishlash va xomashyoni saqlash, himoya
niintaqalMni 'y^ratish^! tichun maxsus hududlarni ajratish;
^is - yerrii ko'p talab qiladigan ishlab chiqarishlarni unumsiz yerlarda
jbylashtirish; '-""■' '
52
yuqori texnik kategoriyali magistral avtomobil yo'llarini va qattiq aoplamali qishloq yo'llarini qurishni tezlashtirish.
Har xil yer egalari va yerdan foydalanishlar birgalikda mamlaka-timizning yer xo'jaligini tashkil etadi. U 2000-yilda 40 mingdan ortiqfermerxo'jaliklari, 2335 jamoa va shirkat xo'jaliklarining, 35838 dehqon xo'jaliklari va tomorqa uchastkalari 104083 i'shchiva xizmatchilarning bog'dorchilik uchastkalarining yerlarim, 1461 sanoat, transport va boshqa tarmoqlar korxonalari yer uchastkalarini; yuzlab shaharlar va shaharchalar hududlarini o'z ichiga oldi. Unga yana joylashishi va faoliyat ko'rsatishi yer bilan; uning sifati va joylashgan o'rni bilan ajralmas bog'liq har xil obyektlar (sug'orish va zax qochirish tizimlari, yo'I tarmoqiari, o'rmon daraxtlari polosalari) kiradi.
Yer xo'jaligini oqilona tashkil etish qishloq, suv, o'rmon xo'ja­liklari, ma'danli xomashyo majmuasining va boshqa barcha tarmoq-larini hududiy o'zaro hamkorliklarini yaxshilaydi. Turg'un ishlab chiqarish vositalari bilan birgalikda yer xo'jaligini tashkil etadigan yer egalikiari va yerdan foydalanishlar o'z tarkiblari bo'yicha judayam o'zgaravchan bo'ladi. Ayrim korxonalar tugatiladi va turi o'zgartiri-ladi, yangi yer egalikiari va yerdan foydalanishlar tashkil etiladi, mamlakatimizdagi yer munosabatlari tavsifi o'zgaradi. Bu o'zgarishlar butun jamiyat manfaatlarini ta'minlashga qaratilgan davlatning me'yorida tartibga solish obyekti bo'lishlari kerak.
Yer egalikiari va yerdan foydalanishlar tizimi milliy an'analar, tabiiy va iqtisodiy sharoitlar ta'siri ostida vujudga keladi. Yer tuzish yer egalikiari va yerdan foydalanishlarni tartibga solish, yer xo'jaligini takomillashtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun u ishlab chiqarishni va hududni tashkil etishda sodir bo'layotgan o'zgarishlarga mos ravishda doimiy yangilanib borishi kerak.
53
Nazorat savollari

1. 
   Yer xalq hayoti va faoliliyati asosidir degan iboraga qanday ma'no yuklatilgan?
   
2. 
   Yer toifalari nima?
   
3. 
   Yer fondini kim boshqaradi?
   
4. 
   Yerdan oqiloria foydalanish nima? U qanday amalga oshiriJadi?
   
5. 
   Yerni muhofaza qilish deganda nima tushuniladi?
   
6. 
   Qanday qilib yer tuzish yerdan oqilona foydalanishga yordam beradi?
   
7. 
   «Yer egaligi» va «yerdan foydalanish» tushunchalari qanday ma'nolarga ega?
   

1. 
   Yer egaliklari va¹ yerdart foydalanishlarni klassilikatsiyalash qanday belgilar bo'yicha o'tkaziladi?¹
   

9i Qishloq xo'jaligiga mo'ljallarigan yerlar tarkibiga nimalar kiradi?
10. Yer islohoti natijasida yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning qanday
yangi shakllari paydo bo'ldi? 11; Noqishloq xo'jalik maqsadiariga mo'ljallangan yerlar tarkibiga nimalar kiradi? 12. Davlat qanday qilib yer egaliklari va yerdan foydalanishlar tizimining -rivojlamshini tartibga soladi?
54