S avezbayev, S. N. Volkov

IX bob
YER TUZISHDA HISOBGA OLINADIGAN YERNING XUSUSIYATLARI VA TABIIY SHAROITLAR
1. Yerning ishlab cbiqarish vositasi sifatida xususiyatlari.
Yerdan ishlab chiqarish vositasi sifatida har xil faoliyat turlari -qishioq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi, sanoat va boshqalar uchun foy-daianiladi, Undan foydalanish usullari uning, avvalo, tabiiy omillardan kelib chiqadigan xususiyatlari bilan aniqlanadi.
Yer turlarining sifat ko'rsatkichlari barcha ishlab chiqarishlarni tashkil etish va yuritish uchun katta ahamiyatga ega. Ular sezilarli darajada aholini joylashtirishni, hududni qishioq xo'jaligi uchun o'zlashtirishni, qazib oluvchi va qayta ishlovchi sanoatlar obyektlari joylashuvini oldindan belgilaydi. Yerning ishlab chiqarish salohiyati, ayniqsa, dehqonchilik uchun ahamiyatliroq, bu yerda tog' sanoatidagi kabi mehnat va kapitalni sarflashning tabiiy sharoitlari katta ahamiyatga ega. Masalan, respublikamizning o'ziga xos tabiiy sharoitlari uzoq davrlar mamlakatning ayrim mintaqalarining xo'jalik uchun sekin o'zlashtirilishi va rivojlantirilishining asosiy sababi bo'ldi.
ASM tarmoqlarida yer sifatining mehnat natijalariga ta'siri ishlab chiqarishni intensivlash kuchaygan sari o'sadi. Yaxshi yerlarda ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish hisobiga qoplanadi. To'lovli yer egaligi va yerdan foydalanishga o'tishda to'lovlar miqdori yer uchastkalarinmg sifati va joylashgan o'miga bog'liq bo'lishi tasodif emas.
Yerning ishlab chiqarish vositasi sifatida ko'plab xususiyatlari
orasida yer tuzish uchun qishioq xo'jaligi yoki boshqa ishlab
chiqarishga doimiy ta'sir ko'rsatadigan, sun'iy usullar bilan tugatish
mumkin bo'lmagan, hududni tashkil etish xarakterini belgilaydigan
xususiyatlari eng katta ahamiyatga > ega. Birinchi navbatda ularga
quyidagilar kiradi: kenglik va relyef, tuproq qatlami, o'simlik dunyosi,
gidrogeologik va gidrografik sharoitlar. '■■■ ■■--■■ -
Yer xususiyatlarining tabiiy sharoitlar bilan bevositao'zaro alo-qasi ularning kompleks xarakterda namoyon bo'lishi yer tuzishda ularni birgalikda hisobga olish zaruratini keltirib chiqaradi. Agar yer
9-28 _;129
tuzishning obyekti sifatida mamlakat, respublika, mintaqa yer fondlari xizmat qilsa, tabiiy sharoitlami tavsiflovchi umumiy ko'rsatkichlar birinchi navbatda hisobga olinadi. Bunga zid tarzda ayrim yer uchastkasida mukammal yer tuzishni loyihalashda birinchi navbatda, mazkur tabiiy majmuada sodir bo'ladigan uning xususiyatlari va jarayonlarning barchasi to'g'risida aniq ma'lumotlar kerak.
Tabiiy sharoitlar va yer xususiyatlarining har biri qishloq xo'jalik ishlab chiqarishiga ularning har xil tarkibiga bog'liq holda har xil ta'sir etadi.
Respublikamiz mintaqalarida namlik yetishmasligi sharoitida issiqlikning ortiqchaligi faqat suv manbaiari yonida dehqonchilik rivoj-lanishining sababiga aylanadi. Bunday sharoitda faqat suv ta'minotini sun'iy tartibga solish yuqori unumli qishloq xo'jaligini yuritish uchun imkoniyat yaratadi.
Qiyalik relyefi tuproqda namlik yetishmasligini va suv eroziyasi-ning rivojlanishini kuchaytiradi. Bu tabiiy omilning qishloq xo'-jaligiga zararli ta'siriga qarshi turish uchun katta mablag' talab etiladi.
Mehnat quroliari o'zgarmas joylashgan sanoatda ishlab chiqarish jarayoni ko'pchilik hollarda tashqi muhitdan ajralgan sharoitda o'tadi. U tuproqlar sifati va o'simliklar, aksariyat hollarda relyef bilan bevosita bog'lanmagan. Sanoatda kenglik omilming ahamiyati asosan bir-birlarini o'zaro to'ldiruvchi obyektlarni joylashtirishda ko'rinadi.
Aksincha, qishloq xo'jaligida amaliy jihatdan tabiiy majmuaning barcha elementlari katta ahamiyatga ega. Ular yakuniy mahsulotni yaratishda jismonan qatnashishadi, qo'llaniladigan texnik vositalar tarkibini belgilaydi, korxonani doimiy ravishda mintaqaviy agrar texnologiyalarga tuzatishlar kiritib borishga majbur qiladi. Qishloq xo'jaligi, agar u ilrniy asosda olib borilsa, tabiatga ijobiy ta'sir etadi, yerdan foydalanishning nooqilona usullarida esa uni buzadi.
Yer tuzish, jamiyatning hayotiy muhim masalalarini yechish uchun hududning tabiiy imkoniyatlaridan foydalanishga qaratiigan, o'z mohiyati bo'yicha - chuqur mintaqaviy tadbirlar tizimidir. U yerdan oqilona foydalanishni tashkil etish uchun yerning tabiiy xususiyatlarini kompleks tarzda hisobga olish vositasi hisoblanadi va bir xiliikni (shablonni) qabul qilmaydi. Aholi tizimining tarixiy tashkil topgan shakllariga, intensiv va resurslarni tejovchi texnologiyalarga, \
130
asoslanib, u aniq tabiiy sharoitlarga bog'latigari, ekologik xavfsiz yerdan foydalanishlar tarkibini, turg'un agrblaMshaftlami yaratishi kerak. Ular yechadigan masalalar tarkibiga quyidagilar kiradi: hududni ekologik jihatdan bir xil mintaqa va uchastkalarga bo'lish; ishlab chiqarishni xo'jaliklararo va xo'jaliklar ichida ixtisoslashtirish uchlin kenglik asosini yaratish; qishloq xo'jalik va boshqa korxonalarni joyiashtirishni takomfflashtirish; jamoa va shaxsiy foydalanish uchun yer massivlarini ajratish; qishloq xo'jalik yerlari va ekinlarining oqilona nisbatini belgilash; almashlab ekishlar, pichanzorlar va yaylovlar hududlari ni tuzish va boshqalar.
Xo'jaliklararo yer tuzishda yer egaliklari va yerdan foydalanish-¹ larni tashkil etish uchun yer massivlarining oichamiari, sifati va kenglik shakllari, joyning relyefini hisobga olish, tuproq va o'simlik qatlamlari to'g'risida umumiy ma'lumotlar, gidrogeologik sharoitlar' birinchi darajali ahamiyatga ega. Ular asosida yer egaliklari va yerdari foydalanishlarning tashqi chegaralarini, aholi yashash joylarini va ishlab chiqarish markazlarini, suv ta'minoti manbalarini joylashtirish amalga oshiriladi. Tuproqlarning unumdorlik darajasiga ixtisoslik va kutilayotgan qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi hajmi bog'liq
Xo'jaliklarda ichki yer tuzishda yerning barcha xususiyatlari va
omillari, hattoki, har bir aniq uchastka, uniiig ekologik har xil
sifatli qismlarini ajratgan holda jiddiy hisobga olinadi. Bu xu-
susiyatlardagi farq u yoki bu almashlab ekish massivlarini'tashkil
etishni, dalalar va ishchi uchastkalarni joyiashtirishni, dehqonchilik
tizimining texnologik o'ziga xosligini, yerlarning unurridorligini
oshirish va ularni muhofaza qilish bo'yicha tadbirlar majfnuini
oldindan aniqlaydi. ; • ■;
Zamonaviy xo'jalikda ichki yer tuzish, xo'jalik yuritishriing yangi'^;
iqtisodiy mexanizmiga suyanib; har xil sifatli yerdan foydalanishda
dehqonlarning daromadlari oshishi uchun teng imkbniyatlafrii^!
ta'minlashi kerak. Buning uchun zarur ma%mdtlar yerkadastri va;
yer monitoringi materiallarida mavjud boiadi. ^,T;