S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi



Download 1,4 Mb.
Pdf ko'rish
bet48/75
Sana09.02.2022
Hajmi1,4 Mb.
#439020
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   75
Bog'liq
тарихий грамматика

Tayanch tushunchalar: 
 
Mayl – 
ish-harakat (holat)ning real voqelikka munosabatini bildiradi. 
Zamon – 
ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabatini 
bildiradi. 
Tuslanish – 
fe’lning shaxs-son affikslari bilan o’zgarishi va paradigma hosil 
qilishi. 
Buyruq-istak mayli – 
bir paradigma hosil qiluvchi va buyruq semasi etakchi 
bo’lgan fe’l mayli turi. 
SHart mayli – 
bir paradigma hosil qiluvchi shart semali fe’l mayli turi. 
 
 
Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari(davomi) 
 
Reja: 
 
1.
 
Aniqlik mayli. O’tgan zamon fe’llari. 
2.
 
Hozirgi va kelasi zamon fe’llari. 
3.
 
Fe’l nisbatlari. 
 
Aniqlik maylida har uchala grammatik zamon mavjud: o’tgan zamon, hozirgi 
zamon, kelasi zamon. Aniqlik maylidagi har bir zamon bir necha formani o’z 
ichiga oladi va bu formalar shu zamon chegarasida turli ma’no ottenkalarini 
ifodalashga xizmat qiladi. 


52 
O’tgan zamon fe’llari.
O’tgan zamon fe’li tuzilishi jihatidan dastavval 
quyidagi ikki gruppaga bo’linadi: 1) o’tgan zamon fe’lining sodda (sintetik) 
formalari; 2) o’tgan zamon fe’lining analitik formalari. SHuni aytish lozimki, 
o’tgan zamon fe’llari 
–di/-dы/-ti/-tы 
affiksli fe’l formalari va fe’lning sifatdosh, 
ravishdosh shakllariga tuslovchi affikslarning qo’shilishidan hosil bo’ladi. 
O’tgan zamon fe’li sodda (sintetik) formalari eski o’zbek tilida
quyidagichahosil qilinadi: 
-dы/-di//-tы/-ti
affikli forma. Bu forma eski o’zbek tilining barcha davrlarida 
keng qo’llangan va u ushbu affiksga qisqargan tuslovchilarni qo’shish bilan hosil 
qilinadi: 
Elchi bu sөzlәrniң barchasыn aytdы (SH.tar.). Vidālashыb murajiat 
marāsыmыnы ada qыlduq (Furqat). 
Tuslanish paradigmasi: 
bardыm, 
bardың,bardы// barduq, bardыңыz, bardы(lar). 
-mыsh/-mish 
affiksli forma ham turkiy tillarda qadimdan aktiv qo’llangan 
bo’lib, eski o’zbek tilida ham ancha keng iste’molda bo’lgan: 
Aruqnы ul tash 
үskүndә yolda unutmыsh-men (QR). Furqatыңdыn bolmыsham zār-u zaif (Lutfiy). 
-duq/-dүk 
affiksli forma. O’tgan zamon sifatdoshining 
–duq/-dүk 
affiksli 
formasi qadimgi yodgorliklar tilida keng iste’molda bo’lib, o’tgan zamon fe’li 
funksiyasida ham qo’llangan. Bu sifatdosh o’tgan zamon fe’li funksiyasida XIII-
XIV asrlarga oid yodgorliklardan «Tafsir»da ham qo’llangan bo’lib, unga 
ko’pincha 
turur
holat fe’li qo’shilib kelgan: 
Munda aytur qыldыm teb, valekin 
qыlmaduq turur. Hech kөz andag’ kөrmәdүk tururlar,hech kөңүl anың-dek 
sanmaduq bolur. 
-g’an/-gәn//-qan/-kәn 
affiksli o’tgan zamon sifatdoshining o’tgan zamon 
funksiyasida qo’llanishi asosan XIII-XIV asrlardan boshlab kuzatiladi: 
Taqы 
haqiqatda men qorqutg’an-men (Tafsir).Aql-u jan alamыg’a ishq otыnы salg’an-
sen (Lutfiy). 
-b(-ыb/-ib/-ub/-үb) affiksli ravishdosh asosida yasalgan o’tgan zamon fe’li.
Bu fe’l shakli eski o’zbek tilida quyidagicha uch xil qolipda qo’llangan: 
a) 
barыb turur-men.
Bu forma asosan XV asrgacha qo’llangan bo’lib, ba’zan 
XV asrga oid yodgorliklarda ham uchraydi: 
Ibrahim tevәdin inmәkkә ant ichib 
turur-men, tedi (QR). Qachan kөrsәlәr anы kim, va’da qыlыb tururlar (Tafsir); 
b) 
barыbtur-men/barыbdur-men. 
Uning qo’llanishi XIV asrning ikkinchi 
yarmidan boshlab kuzatiladi: 
Bolubtur-men bu kun beganalar-dek (Atoiy). 
Uchg’alы par chыqarыbtur kөңlүm (Munis).
v) 
barыb-men 
tipidagi forma XV asrdan boshlab keng qo’llangan: 
Bag’āyat 
kөңlүmizni shād etib-sen (Navoiy FSH). Siz ham tuna kun urushub basturub-siz 
(BN). 
O’tgan zamon fe’lining analitik formalari. 
Eski o’zbek tilida o’tgan zamon fe’li analitik formalarining quyidagi turlari 
qo’llangan: 
-mыsh/-mish erdi. 
Bu forma eski o’zbek tilida XV asrga qadar keng 
qo’llangan bo’lib, keyingi davrlarda kam uchraydi: 
Meniң har ne hālыmnы bilmish 
erdiң (Munis).Bir kun Ismāil avqa barmыsh erdi, Ibrāhimnы kөrә keldi (QR). 


53 
-g’an/-gәn//-qan/-kәn erdi. 
Bu forma XIV asrdan boshlab kuzatiladi: 
Qыynag’an erdүk anlarnы, kufr keltүrdilәr (Tafsir). Astrābādda aytqan ikki matlai 
tugәnmәy qalg’an erdi (Navoiy MN). 
-dы/-di//-tы/-ti erdi.
Bu forma qadimgi yodgorliklar tilida keng qo’llangan, 
eski o’zbek tilida XV asrga qadar keng iste’molda bo’lgan: 
Yusufnы otag’da 
qoyduq erdi, biz kelginchә Yusufnы bөri yemish (QR). Anlar qachtыlar erdi, malik 
Daqyunus yārыn bildi qachmыshlarыnы (Tafsir). 
 -duq/-duk erdi.
Bu forma XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklardan «Tafsir»da 
ancha keng qo’llangan: 
Men butlarnы kөrmәdүk erdim, turdum, Makkaga bardыm, 
kөrdүm. 
-b turur erdi 
formasi XIII-XIV asrlarda keng qo’llangan bo’lib, keyingi 
davrlarda uchramaydi: 
Sizge nazāra qыlыb turur erdim (QR). Taqы anda kim, siz 
kizlenib turur erdiңiz (Tafsir). 
 -a/-ә(y)turur erdi, -a/-ә(y)dur erdi.
Bu formalar bir fonemaning ikki xil 
ko’rinishi bilan farqlanadi, xolos. 
-a/-ә(y) turur erdi
formasi XIII-XIV asr yodgorliklarida qo’llangan: 
Lәshkәrniң soңыda kelә turur erdim (SH.tar.). 
XIII-XIV asr yodgorliklarida bu formada 
–a/-ә(y) 
affiksi bilan birga, 
-u/-ү,-
yu/-yү, -ya/-yә 
affiksi ham ishtirok etgan: 
Bir og’lan bilә kelү turur erdim (Rab.). 
...yыlqыlar kүtәyә turur erdi (O’N). 
-a/-ә(y)dur erdi
formasining qo’llanishi XV asrdan boshlab kuzatiladi:
 
Umrumыzda muncha farāg’at qыlmaydur edүk (BN). Bu fursatta kim, 
«Mubayyin»ni nazm qыladur edim (BN). 
-r(-ar/-әr//-ur/-үr) erdi.
Bu forma 
–r(-ar/-әr//-ur/-үr)
affiksli hozirgi-kelasi 
zamon fe’liga 
erdi
to’liqsiz fe’li qo’shilishi bilan hosil bo’lgan: 
Bashlarыn quyы 
salыb kelүrlәr erdi (BN). Yana tөrt yuz qul birlә satыg’ qыlurlar erdi (QR). 
-g’ay/-gәy//-qay/-kәy erdi 
formasi ham eski o’zbek tilida keng qo’llangan: 
Bizniң kүchүmiz yetsә, bu tevәni өltүrgәy erduk (QR). Agar burunraq aytыlmыsh 
bolsa erdi, faqыr hargez өz matlaimni aytmag’ay erdim (Navoiy, MN). 
Hozirgi zamon fe’li. 
Hozirgi zamon ma’nosini ifodalovchi formalar va 
ularning yasalish usullari bo’yicha eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida 
ma’lum o’zgachaliklar mavjud. Hozirgi o’zbek tilidagi 
–yap, -yotir, -yotib
affikslari eski o’zbek tilida qo’llanmagan. 
–moqda
affiksi ayrim yodgorliklarda 
uchraydi. 
Eski o’zbek tilida hozirgi zamon fe’li ma’nosi asosan 
–a/-ә(y)
affiksli 
ravishdosh asosida yasalgan formalar bilan ifodalangan. 
Bara turur men
qolipidagi forma XIII-XIV asrlarda keng qo’llangan bo’lib, 
ba’zan XV asrga oid yodgorliklarda ham uchraydi: 
Sordы: bu ne үn turur? 
Ayttыlar: Omayya qulы Bilālg’a azāb qыla turur (Tafsir). Ul vaqtdыn ta bu 
kүngәg’chә barcha turkmәnlәr ul kitābnың masalalarыg’a amal qыla tururlar 
(SH.tar.). 
Baradur-men 
qolipidagi forma eski o’zbek tilida keng qo’llangan bo’lib, XIV 
asrlardan boshlab kuzatiladi
: Bu yurtta xabar keldi kim, Mansurnың qыzы Yusuf 
zaynың mālы bilә kelәdүr (BN). 


54 
Bara-men 
formasi asosan XV asrdan boshlab kuzatiladi: 
Muңa ne uchun ruxsat 
berә-siz? Bizni az kөrүb, qыzыlbashg’a qoshulmaqqa bara turur (SH.turk). 
-maqda/-mәkdә 
affiksli forma yozma yodgorliklarning ayrimlarida uchraydi: 
Ayni inayatыңdыn halыmg’a qыl nazara//өlmәkdә-men g’amыңdыn, dardыmg’a 
әylә chara (Munis). 
Hozirgi-kelasi zamon fe’li.
Hozirgi –kelasi zamon fe’li eski o’zbek tilida 

r(
undoshdan keyin: 
-ar/-әr//-ur/-үr) 
affiksi bilan hosil qilingan. SHaxs-son 
affikslarining to’la varianti qo’shilgan: 
barur-men, kelүr-sen 
kabi. Lekin I shaxs 
formalarini hosil qilishda shaxs-son affikslarining qisqa variantlari ham qo’shilgan: 
Qashы uchun jān berurәm dostlar// tag’ qoparыңыz yasag’anda māzār (Lutfiy). 
Unli bilan tugagan fe’llardan hozirgi-kelasi zamon fe’li 
–yur/-yүr 
affiksi 
orqali hosil qilingan: 
Sen-mu bizgә bu sөzni sөzlәyүr-sen? (QR). 
Kelasi zamon fe’llari.
Eski o’zbek tilida kelasi zamon fe’lining quyidagi 
formalari
 
qo’llangan: 
-g’u/-gү//-qu/-kү. 
Eski o’zbek tilida kelasi zamon fe’lini hosil qiluvchi 
asosiy forma hisoblangan: 
Bu kitābnы oqug’uchы va tыңlag’uchы, albatta, tүrk 
bolg’usы turur (SH.tar.). Omar bildi kim, Rasulg’a barыb, andыn shikāyat 
qыlg’usы turur (QR). 
-asы/-әsi.
XIII-XIV asrlarga oid ayrim yodgorliklarda uchraydi: 
Bu 
shaharga bir payg’ambar hijrat qыlasы turur, ya’nы kelәsi turur (Tafsir). 
-g’ay/-gәy//-qay/-kәy.
Bu forma XI asr yodgorliklari va qadimgi uyg’ur tili 
yodgorliklarida ham keng qo’llangan: 
Muqarrar boldы kim, taңlasы bolg’an 
nokar-u sardar, māl-u jihatы bilәn chыqыb, qorg’annы tapshurg’ay (BN). 
Fe’l nisbatlari. 
Eski o’zbek tilida ham fe’l nisbatlarining quyidagi turlari 
mavjud:
 aniqlik, o’zlik, majhul, birgalik, orttirma nisbatlar. 
Aniqlik nisbati
uchun eski o’zbek tilida ham maxsus affikslar qo’shilmaydi. 
O’zlik nisbat
–n
(undoshdan keyin
: -ыn/-in//-un/-үn)
affiksi bilan hosil qilingan:
 
Kuydi, ortәndi g’am otыnda ichim tashыm meniң (Atoiy). Og’uz xāng’a 
baqыnmadы (SH.tar.). 

O’zlik nisbat ma’nosi ba’zan majhul nisbat affiksi 
–l(-ыl/-il//-ul/-үl)
bilan ham 
ifodalanadi:
 Bu vasila bilә hayāl qыlыldы kim,..(Navoiy, MN). 
Majhul nisbat
–l(-ыl/-il//-ul/-үl)
affiksi bilan yasaladi: 
Qulluq arzadāsht 
yekshanba kuni bitildi (Navoiy,MN).
Birgalik nisbat
–sh
( undoshdan keyin
: -ыsh/-ish//-ush/-үsh)
affiksi bilan 
yasaladi:
Ikki qāshы bāsh bir qыlыb, bilmәn, ne sөz sөzlәshtilәr (Lutfiy). Bir-ikki 
qatla ul taraf bu tarafdыn qыlыch alыshtыlar (BN). 
Orttirma nisbat
quyidagi affikslar bilan yasalgan: 
-t(-ыt/-it//-ut/-үt): Oxshattы qqamatыңg’a sanavbarnы bāg’ban (Navoiy, MN). 
-r(-ur/-үr//-ar/-әr):
Kechүrgәy ushbu daryadыn meni (Atoiy). SHaydālыqqa bash 
chыqarur (Navoiy, MQ). 
-tur/-tүr//-dur/-dүr: Hajr otы
bu kun ichimni kүydүrүr (Sakkokiy). Altun uynы 
tiktүrdi (SH.tar.). 
-g’ur/-gүr//-qur/-kүr//-qar/-kәr:
Ne muncha yazg’uradur shayxi parsā bizni 
(Atoiy). Insāfsыz aduvnы yamanlыqdыn өtkәrүr (Navoiy, MQ). 


55 
-g’uz/-gүz//-qaz/-kәz:
Allыda bir nechәni turg’uzdы (SHN).Meni otkәziңizlәr, 
teb,..(SH.tar.). 
-ыz/-iz: tamыzdы, aqыzdы (Sangloh). 
-cәt:
Kemәni nechүk yasarыn kөrsәtti (SH.tar.). 
 
Savol va topshiriqlar: 
1.
O’tgan zamon fe’lining sodda formalari qanday hosil qilingan? 
2.
O’tgan zamon fe’lining analitik formalariga misollar keltiring. 
3.
Hozirgi zamon fe’llarining ifodalanishi jihatidan hozirgi o’zbek tili bilan 
eski o’zbek tili o’rtasida qanday tafovutlar bor? 
4.
Kelasi zamon fe’l formalariga misol keltiring. 
 

Download 1,4 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish