S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

hajatың rava qыlurum (Navoiy SS)
. 
Jahanda sendin өzgә yoq ti l ә rim (XSH)
; 

---

44 
b) kelishik affikslari bilan qo’llanadi:
Seniң ishqыңda sayrarg’a Xarazmiy... 
(MN)
. 
Bizniң kelүrimizni eshitib, qachыb bu aytыlg’an uch yurtg’a bardыlar 
(SH.tar.)
. 
3. 
-r 
affiksli sifatdosh ko’makchilar bilan qo’llanadi: 
Olturur uchun qabыl yer 
erdi (BN)
. 
Өlmәsdin burun achыb kөzүmni..(Navoiy FSH).
 -g’u/-gү (-qu/-kү)
affiksli sifatdosh. Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari: 
1. Atributiv pozitsiyada qo’llanib, aniqlovchini ifodalaydi, Bunda 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh atributiv oborotni tashkil etadi va bunday oborotlarda sifatdosh 
formasidagi fe’ldak anglashilgan ish-harakatning sub’ekti ikki xil yo’l bilan 
ifodalanadi: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-gu/-gү 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Menim ilkimdin k e l m ә g ү ish bilgүrdi (TF)
. 
Tuzub 
yettilәr av a v l a g’
 
u yergә (XSH)
; 
b)-g’u/-gү 
affiksli 
sifatdosh 
anglatgan 
ish-harakatning 
sub’ekti 
aniqlanmishdagi egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
S ө z l ә g ү k ү c h ү m yoq (QR)
. 
Seniң y e g ү ashың seni Xizr yalavach tabaru bashlag’ay (TF)
. 
2. 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik 
belgilarga ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
Qayda barg’usыnы bilmәgәylәr (TF). Na qыlg’usы bilmәs boldы (NF). 
-g’uchы/-gүchi (-quchы/-kүchi)
affiksli forma 
-g’u/-gү
affiksli sifatdoshga 
shaxs otini yasovchi 
-chы/-chi
affiksi qo’shilishi bilan hosil bo’ladi. SHuning 
uchun ham bu formada fe’llik xususiyati kuchsizlanib, ot turkumiga yaqin turadi: 
K u c h qыlg’uchы zālim erdi (TF). QQuyashnың esiz kөzni
Q
aytarg’uchы 
qudrati bar (QR). Oshul tag’ qazg’uchы Farhādnы kөrsүn (XSH); 
-dachы/-dәchi (-tachы/-tәchi)
affiksi bilan yasalgan sifatdosh ham qadimgi 
yodgorliklar tilida faol qo’llangan bo’lib, o’zbek tilida XV asrga qadar qo’llanib 
kelgan: 
Men seniң tөrүttәchiң, yarattachың-men (Taf.). Biz yerni kөkni tөrүttәchi 
tәңrigә tabыnur-miz (Taf.). 
-g’
lы/-gli
affiksli sifatdosh ham eski o’zbek tilining ilk davrlarida keng 
qo’llangan bo’lib, ma’no va funksiyalari bo’yicha 
-dachы/-dechi 
affiksli 
sifatdoshlarga o’xshaydi: 
Kimәrsә maңa rahm qыlmag’lы yoq (QR)
. 
Tushindә 
kөrdi kim, k e l i g l i keldi (NF)
. 
-adurg’an/-әdүrgәn 
affiksli sifatdosh. Bunday sifatdoshlar XV asrdan keyin 
qo’llangan: 
Meni shaydā qыladurg’an bu kөңүldүr, bu kөңүl, xār-u rasvā 
qыladurg’an bu kөңүldүr, bu kөңүl 
(Lutfiy). 
Kābuldыn kүch kelәdүrgәn 
jыhatыdыn sultāng’a qoshula almaydurlar 
(Boburnoma).

Ravishdosh formalari.
Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan ravishdosh 
hosil qilingan:
-b(-ыb/-ib,-ub/-үb)
affiksli ravishdosh. Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari 
quyidagicha: 
1. SHaxsli fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish holatini ko’rsatib, 
ravish holini ifodalaydi. Bunda ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan shaxsli fe’l 
ifodalagan ish-harakat o’rtasidagi vaqt munosabati quyidagicha ikki xil bo’ladi: 
a) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe’l ifodala-gan ish-harakatdan 
oldin bajariladi. Bunday hollarda ravish-dosh asosan harakat ma’nosini 

---

45 
ifodalovchi fe’llardan iborat bo’ladi: