S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi



Download 1,4 Mb.
Pdf ko'rish
bet40/75
Sana09.02.2022
Hajmi1,4 Mb.
#439020
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   75
Bog'liq
тарихий грамматика

Harakat nomi formalari

Ular ish-harakat va holatning atamasidir. Eski 
o’zbek tilida harakat nomining quyidagi formalari amalda bo’lgan: 
-maq/-mәk
affiksli forma. Bu forma harakat nomining asosiy ko’rsatkichi 
sifatida faol iste’molda bo’lgan. 
Jo’nalish kelishigining 
–a,-ә 
affiksi qo’shilganda, 
-maq/-mәk 
affiksining 
oxiridagi [q], [k] undoshlari ikki unli o’rtasida jaranglilashib, [g’], {g] undoshlariga 
o’tadi:
Qachmag’a yүz evүrdi (QR)

baqmag’a imkan yoq (MN).
Egalik affiksi qo’shilganda ham 
–maq/-mәk 
affiksi tarkibidagi jarangsiz [q], [k] 
undoshlari jarangli (g’), [g] undoshlariga o’tishi mumkin:
Bu yazuqdan 
qutulmag’ыm muhal esә,... (SS)

Bir nafas s a b r e t m ә g i yoq (SS)



41 
-maq/-mәk 
affiksli harakat nomining bo’lishsizlik ma’nosi ikki xil yo’l bilan 
ifodalangan: 
a) 
-ma/-mә 
affiksli bo’lishsiz formadagi fe’lga 
-maq/-mәk 
qo’shilishi bilan: 
T i l ә n m ә m ә k k ә davlatыndan mahrum dururlar (SS).
b) sifatdoshning 
-mas/-mәs 
affiksli bo’lishsiz formasiga 
-lыq[-lik 
affiksi 
qo’shilishi bilan 
(-mas+lыq//-maz + lыq)

Menim sөzim e s h i t m ә z l i k uchun (TF)

Og’lan bilmәslikindin qыlur (QR).
Harakat nomining
-maq/-mәk
affiksli formasi ot turkumidagi so’zlar kabi 
egalik va ko’plik qo’shimchalarini qabul qiladi, kelishiklar bilan turlanadi,
ko’makchilar bilan qo’llanadi: 
1. 
-maq/-mәk 
affiksli harakat nomi egalik affikslari bilan qo’llanganda, fe’l 
negizidan anglashilgan ish-harakatning qaysi shaxsga qarashli ekanligi ko’rsatiladi: 
Menim 
qurtul- 
mag’ыm 
anda 
turur 
(TF)

Sen 
әsrүk 
k e l m ә k i ң
munda 
xata ul (XSH)

2. 
-maq/-mәk 
affiksli harakat nomiga qo’shilgan 
-lar/-lәr 
affiksi odatdagi 
ko’plik ma’nosini emas, balki fe’l o’zagidan anglashilgan ish-harakatning sub’ekt 
bilan moslashuvi uchun xizmat qiladi: 
Yusufnы өl t ү r m ә k l ә r i ikkidin hali ermәs 
erdi (QR).
Netәk kim yig’lamaqlarыnы eshittim,...(NF).
3. Ot o’rnida qo’llangan bosh kelishikdagi 
-maq/-mәk 
affiksli harakat nomi 
asosan ega, ba’zan kesim yoki aniqlovchi vazifasida keladi. 
Egasi 
–maq/-mәk 
affiksli harakat nomi bilan ifodalangan gaplarning kesimi 
asosan ot yoki ot turkumidagi so’zlar bilan ifodalanadi: 
Ibrahimg’a qonuq 
t i l ә m ә k fariza erdi (QR)
.F
i y b a t qыlmaq uluq yazuqlardыn turur (NF)

-maq/-mek 
affiksli harakat nomi kelishik affikslari bilan qo’llanganda har bir 
kelishik formasining xarakteriga muvofiq ravishda turli sintaktik vazifalarni bajaradi: 
Azыnlar aybыnы k ө r m ә k n i qoyg’ыl (XSH)

Ilm өg r ә n m ә k k ә keldim (QR)

Andыn yaranlarы qattыq s ө z l ә m ә k d i n yыg’dыlar (TF)

-sh(-ыsh/-ish, -ush/-үsh

Download 1,4 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish