S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

1
Р.Жуманиёзов. Халқ китобларини ўрганишнинг муҳим масалалари. / /
Ўзбектили ва адабиёти. -1988, 5-сон.

---

bilan qorishiq holda beriladi. Bunday asarlarda syujet chizig'i 
murakkabligi, bir necha syujetlar, syujet tarm oqlarining o'zaro 
b o g ‘liq lig i, b o sh s y u je t c h iz ig 'in in g m u ra k k a b la s h is h i, 
kompozisiyada ko ‘pqirralilik b o'rtib turadi. Q ahram onlarning 
sarguzashtlari rivoya usulida, ishqiy-romantik planda, bir-birlariga 
o'xshash situasiyalarda bayon qilinadi. O'zbek xalq qissalari tilining, 
poetikasining, tasvir vositalarining o ‘ziga xosligi, bayonning qiziqarli, 
sodda va ommabop holatga ko'chishi kabi xususiyatlari bilan ajraiib 
turadi.
V o q ealar bayoni rivoya usu lid a n asrd a b erilg an h o ld a, 
personajlaming his-tuyg'ulari, holat va kayfiyatlari, bir-birlariga 
m urojaat va m unosabatlari, istak va arm onlari lirik she’rlarda 
ifodalanadi. Liro-epik janrdagi qissalarda nazmga nisbatan nasr ustun 
turadi.
XIX asrda Xorazmda yashab, ijod etgan va o ‘zining «Xurshid va 
Malikai Dilorom»1 qissasi bilan m a’lum bo‘lgan Rizoiy asarida nasr 
orasida 65 she’r keltirilgan, shulardan g ‘azallar 3ta, muxammaslar 
6ta, murabbalar 56ta. Qizig‘i shundaki, murabbalarning ko'pchiligi 
8 bo‘g‘inli barmoq vaznida yozilgan, ayrim joylarda Rizoiy hatto 
Boborahim Mashrab murabbalaridan ham o‘zgarishsiz foydalangan. 
Darvoqe, nasriy asarlar yoxud xalq kitobi shaklidagi asarlarda she’riy 
parchalar, qolaversa, o ‘zga shoiming she’rlarini keltirish, ulami 
asaming syujet chizig‘i va g'oyaviy yo'nalishiga uyg'unlashtirish 
ilgaridan davom etib kelgan a n ’anadir. Uning dastlabki namunalari 
«Kitobi Dada Q o‘rqud»da va XII asrda yashab, ijod etgan Muhammad 
Zahiriy Samarqandiy ijodida ko'zga tashlanadi.
Xalq kitoblarini ja n r xususiyatlariga k o 'ra, ishqiy-rom anik, 
novellistik (ishqiy-sarguzasht) va xayoliy-fantastik asarlarga ajratish 
mumkin. Lekin ulam i tem atik jihatdan qat’iy chegaralash qiyin. 
Ko'pgina xalq kitoblarida tarixiy-romantik, qahramonlik, fantastik 
epizod va lavhalar, shular bilan bog'liq bo'lgan motivlar qorishiq 
holda ko'rinadi. Bu hoi, albatta, xuddi uning tili va poetikasida o 'z
izini qoldirganidek, xalq kitoblarining qissa, rivoyat, afsona, ertak