|
A bulg'oziy B ahodirxon (1 6 0 5 —1664).
X iva h u k m d o ri
Arabmuhammadning taxtdan umidvor yetti o‘g‘illaridan biri b o iib ,
og'a-inilari bilan ancha yillar jang olib borgandan so'ng 1645 yilga
kelib hokimiyatni q o ig a kiritgan, 1663 yilgacha xonlik saltanatini
boshqarib, o g 'ir xastalikka duchor b o iib qolganligi sababli toju
taxtni o'z ixtiyori bilan o ‘g‘li Anushaxonga topshirgan. U 20 yillar
chamasi Xiva xonligi hukmdori sifatida siyosat olib boigan, ilm-
fan, adabiyot va san’atga xayrixohlik bilan qaragan m a’rifatparvar
shaxs sifatida tarixda nom qoldirgan ulug‘ zotdir.
P re z id e n t I.A .K arim o v o ‘zin in g « 0 ‘zb ek isto n XX I a sr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari» asarida o'zbek xalqining ilg‘or mutafakkirlari qatorida
tarixshunos olim lardan Bobur M irzo, Abulg'oziy Bahodirxon,
Ogahiy nomlarini ham faxr bilan tilga olganligi bejiz emas. Chindan
ham , Abulg'oziy Bahodirxonning tarix oldidagi xizm atlari o 'z
o'tmishdoshlari — hukm dor va ijodkorlar Husayn Boyqaro, Bobur
Mirzo shaxslari va ibratli ishlarini yodga soladi.
U asarining bir joyida o'ziga Abulg'oziy ismining qo'yilishi otasi
Arabmuhammadning Xivaga hujum qilgan О ‘rol kazaklari ustidan
«g'azot»ga (g'alabaga) erishishi bilan bog'liq ekanligini qayd etib
o 'tad i. Abulg‘oziy asarlarida uning shaxsi, xonlik taxti uchun
kurashlardagi sabr-toqati, jasorati, tortgan mashaqqatlari, egallagan
bilimlari va qiziqishlariga doir muhim m a’lumotlar bor. Masalan, u
«Shajarayi turk» asarida o 'z bilimi va iqtidori xususida quyidagilarni
yozadi: «Bu faqirg‘a xudoyi taolo inoyat qilib, ko‘b nimarsa bergan
turur. Xususan, uch hunar bergan turur. Avval, sipohiygarlikning
qonuni va yo‘sinikim, ikkinchi masnaviyot va qasoid va g'azaliyot va
muqattaot va ruboiyoti va barcha ash’om i fahmlamaklik, arabiy,
forsiy va turkiy lug'atlaming m a’nosini bilmaklik. Uchinchi odam
ah lin d in to bu dam gacha A rabistonda, Eron va T uronda va
M o'g'ulistonda o ‘tgan podshohlarning otlari va um rlarining va
saltanatlarining kam va ziyodin bilmaklik». Abulg'ozining faxriyaga
o ‘xshash bu e’tiroflarini uning faoliyati, yaratgan asarlari to 'la-
to'kis tasdiqlaydi.
Abulg‘oziy iste’dodli tarixnavis sifatida ikki muhim asaming
muallifidir. U 1661 yili «Shajarayi tarokima» asarini yozadi. Uning
yaratilish tarixi haqida Abulg'oziy quyidagi m a’lumotlami zikr etadi:
«...turkm anlarning m ullolari... m ening tarixni yaxshi bilurimni
eshitibdurlar, «Bizning ichimizda « 0 ‘g‘uznoma» ko‘pturur. Ammo
hech yaxshisi yo‘q, barchasi g'alat, birisi-birisiga muvofiq emas.
H ar qaysisi bir turluk va bir durust e ’tibor qilgudek tarix bo'lsa
erdi, yaxshi bo'lur erdi» teb o‘tun qildilar. Ersa onlaming
0
‘tunlarini
qabul qildim...». Asarda o'g'uz-turkm an urugiarining kelib chiqish
tarixi, rasm-rusumlari, og'zaki ijod namunalari, afsona va rivoyatlari
o 'ta shirali Xorazm lahjasida bayon etilgan. Bu asar akademik
N.Kononov tomonidan ms tiliga tarjima qilinib, tilshunoslik aspektida
chuqur o'iganilgan.
Mustaqillik yillari «Shajarayi tarokima» professor Qozoqboy
M ahmudov tom onidan 1995 yili Toshkentda, Sam D U dotsenti
Q.Tohirov tom onidan 1998 yili Samarqandda nashr etildi.
XIX asming I yarmida yashab, ijod qilgan ulug' shoir, tarixchi
va taijim on Sherm uham m ad M unisning (1778—1829) «Firdavs
ul-iqbol» nomli tarixga doir asarida keltirilgan «Abulg'oziy bag'oyat
tarixdon va ash’orfahm kishi erdi» ta ’rifi Abulg'oziyning «Shajarayi
turk» asarida ayniqsa ravshan namoyon bo'ladi.
«Shajarayi turk» 1664 yili yozib tugallanadi. Abulg'oziy asarda
tasvirlanishi ko'zda tutilgan voqealam i qadim dan (O dam Ato)
boshlaydi. Tadqiqotchilar fikricha, 9 bobdan iborat bu asaming 7—
8 va 9-bobning bir qismini Abulg'oziyning o'zi, birinchi-oltinchi
boblar va 9-bobning oxirini M uhamm ad Zam on Uiganjiy yozgan.
Abulg'oziy o 'z hukmronligi yillaridagi tarixiy voqealar solnomasini
o'zigacha bo'lgan tarix kitoblari, xalq og'zaki ijodi materiallariga
tayanib yozadi. U bunda etnografik m a’lum otlardan, afsona va
rivoyatlardan unumli foydalanadi.
«Shajarayi turk»ka xos fazilatlardan biri shundaki, muallif tarixiy
voqea-hodisalar bayoniga badiiy tus berishga, ulam i yo'l-yoiakay
etnografik m a’lumotlar, rivoyatlar, maqollar, naqllar, sajli badiiy
lavhalar bilan o'qishli qilishga intiladi. U nda 400dan ortiq tarixiy
sh ax slar-h u k m d o rlar, m alik alar, d in - ta s a w u f ah llari h aq id a
m a’lumotlar keltiriladi, ayrimlarining portretlari chiziladi.
M uallif sajning mutavozi usulidan unumli foydalanadi. Misollar:
«Manglayxon taqi podshoh erdi. U taqi bir necha yillar et yeb,
qimiz ichib, oq os qora qishni bichib, oyday, kunday suluvlami
quchib, simobday yo'ig'alam i va yeldek yuguruklami minib, ko'ngli
tegan yerlarga uchub, o'g'li Tengizxonni o 'z o 'm id a o'lturtub ul
dunyog'a ketdi».
Quyidagi: «zohmtab va fosiq va ichi qora va badniyat kishi erdi»;
«U1 holni k o ‘rub d u m o g 'in d an dudlar chiqib buyurdi» kabi
kuchaytirish, sifatlash va mubolag'ali o ‘rinlar ham asarda uchrab
turadi.
Bunday xususiyatlar «Shajarayi turk»ni voqealar bayoni, ulami
nasrda ifodalash uslubiga ko‘ra monumental tarixiy -m em uar asar
«Bobumoma»gayaqinlashtiiadi. Biroq «Bobumoma»da Bobuming o‘z
hayotlik yillarida ko‘rgan -kuzatgan voqea-hodisalari tasviri asosiy
o ‘rin tutsa, «Shajarayi turk»da Abulg'oziy hukmronligi yillaridagi
Xiva xonligi tarixi va, asosan, ungacha bo ‘lgan ko‘pasrlik tarix bayoni
asosiy o‘rin tutadi. Ular oralaridagi mushtaraklikka kelsak, har ikki
asaming prozada badiiy sayqal topganligi, o ‘zbek tili nozikliklaridan
m ahorat bilan foydalanilganligi, tarixiy-etnografik m a’lumotlaiga
boyligi va ulaming o'zbek nasrchiligining ham nodir namunalari
ekanligini aytish kerak. Mirzo Boburdan so‘ng XVTI asrga kelib
Abulg'oziy ham o‘z navbatida turkiy tarixnavislik an’analarini davom
ettirdi; Xorazm tarixnavislik maktabining asoschisi sifatida ko‘rindi.
Abulg'oziy qiziqishi keng shaxs sifatida xalq tibobiati bilan ham
shug‘ullanib, umrining oxirlarida «M anofe’ ul-inson» risolasini
yaratdi. Olimning bu risolasida isitma, bel og‘rig‘i, qizamiq, tomoq
shishi, ko‘z, jigar, ko‘p uxlash kabi 120dan ortiq xastaliklar va
ulam i davolash usullari haqida maslahatlar berilgan. Xalq tabiblari
risoladan amaliy faoliyatlarida keng foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
