S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

1 Халқ китоблари ва уларнинг муаллифлари ҳақцдаги саҳифаларнинг
дастлабки варианти В.Абдуллаев ҳамда Қ.Тоҳиров билан ҳамкорликда ёзи-
либ, 1978 йили чоп этилган «Ўзбек адабиёти тарихи»га (III том) киритил-
ган эди. Унинг қозирги варианти қайта ишланди ва таҳрир қилинди.
2
 А.Вамбери. Очерки Средней Азии. М., 1868, стр.366.

---

turgan Bog‘i Eram qilib ko‘rsatishga; u hunarmand ishxonasini va 
ishlayverib holdan toygan xalfaning ko'rimsiz kulbasini go‘zallik 
olamiga, oltin saroyga aylantirib ko‘rsatishga, uning beso‘naqay 
xotinini go'zal malika qiyofasida ko‘rsatishga, uning m a’naviy 
tuyg‘ularini ravshanlashtirishga, uni o ‘z kuchi, o ‘z ozodligini 
anglashga majbur qilmoqqa, undagi mardlik va vatanga muhabbat 
hislarini uyg‘otishga xizmat qilgan».1
Albatta, bunday turkum asarlar ijtimoiy taraqqiyotning muayyan 
bosqichida badiiy ijod muxlislarining estetik ehtiyojlari natijasida 
paydo bo‘lgan va bizgacha turli yo'llar bilan yetib kelgan. Shuning 
uchun ularda har xil ijtimoiy sharoit va davrlaming izlari bor.
Xalq kitoblari bizgacha ko'proq roviylar, qissaxonlar, qissaxonlik 
orqali, ba’zan kitobat holida yetib kelgan. XIX asming ikkinchi 
yarmiga kelib shunday asarlarga nisbatan talabning kuchayishi va 
yirik shaharlarda kitob chop etishning paydo bo'lishi bilan ulaming 
navlari ham da tarqalish doirasi kengaygan, tu rli-tu m an tungi 
o 'tirish lar (gap, gashtak m ashvarat, bazm , sayl va boshqalar) 
hamisha afsonaviy, ajoyib va g'aroyib sarguzashtlar tasviriga boy 
xalq kitoblari — qissalam i tinglash bilan o'tkazilgan. Bunday 
asarlarn in g o 'zig a xos xususiyati haqidagi quyidagi t a “ rifni 
m a“qullash mumkin:
«Xalq kitoblari» — bu, el-yurt orasida tildan tilga ko'chib yurgan 
og'zaki ijod durdonalarini xalq shoirlari yoki xattotlar tom onidan 
ko'chirilgan, qayta ishlanib kitobat qilingan asarlardir.
Adabiyotga ixlosmand, xat-yozuv mashqini egallagan ayrim 
shaxslar m avjud xalq k ito b larin i o 'z did i, saviyasi talabiga 
muvofiqlarini tanlab qayta-qayta ko'chirishgan. Shu bois ulaming 
turli davrlarda, turli joylarda, turli shaxslar tom onidan ko'chirilgan 
o'nlab qo'lyozm a nusxalari, variant va versiyalari yuz aga kelgan...
Xalq kitoblarining shunday xillari ham borki, ular folklorda 
ham, individual ijod mahsuli sifatida yozma adabiyotda ham mavjud 
(masalan, «Yusuf va Ahmad» asari). Xalq kitoblarining ayrimlari 
yozma adabiyot namunalari asosida ham yaratiladi (masalan, U m ar 
Boqiy asarlari).

---

Xalq kitoblari epik ijodning alohida janri emas, balki u folklor va 
yozma adabiyotning oraliq navi, turkum asarlar atamasidir. U og‘zaki 
va yozma adabiyotning mahsuli. Ulami o ‘zaro bog'lovchi ko‘prik, 
h a r xil tu r va ja n rla r sin tezid an tarkib to p g an sikl asarlar 
yig'indisidir».1
M a’lum ki, xalq dostonlarining asosiy xususiyati ularning 
kollektiv ijod mahsuli ekanligi, og‘zakiligi, xalqqa tegishliligi, 
alohida-alohida asarlaming har xil variantlarda uchrashi, a n ’anaviylik 
ham da anonimlik kabilardir. Umuman, folklorda ijodiy jarayon 
kollektivlik xarakteriga ega. Xalq dostonlarida ham m atn nasr va 
nazmning qo‘shiluvidan iborat. Undagi nasriy qismni shoir hikoya 
qiladi, she’riy qismni esa, do ‘mbira bilan kuylaydi. U musiqiy 
holatlami asaiga singdirib ijro etuvchi rolini ham bajaradi. Xalq 
shoirlarining ko‘pchiligi savodsiz bo‘lganliklari hamda ko‘hna kitobiy 
uslub ta ’siriidan ancha chetda turganliklari uchun xalq dostonlarida 
uslub murakkabligi, arab-fors iboralari juda kam uchraydi. Bulardan 
tashqari, folklor dostonlarida traditsion o'rinlar, priyomlar ko‘p 
bo‘lib, bir asardan ikkinchisiga o'tilaveradi. Yozma adabiyot asarlari 
esa nazmda yoziladi va ular asosan masnaviy formasida qofiyalanadi. 
Og‘zaki epik asarlarda asosan barmoq vazni, yozma epik asarlarda 
esa, aruz vazni asosiy she’riy o ‘lchov hisoblanadi.
Xalq kitoblari yozma va og‘zaki variantdagi epik asarlaming har 
ikki turiga o ‘xshaydigan tomonlari bilan birga, ayni zamonda ulardan 
farq qiluvchi o ‘ziga xos spesifik xususiyatlarga ham ega.
Xalq kitoblari asosan muayyan bir afsonaviy yoki an ’anaviy 
syujetning biron-bir ijodkor shaxs tom onidan qalamga olinib, qayta 
ishlangan, adabiylashtirilgan, avtorlashtirilgan nam unasidir. U 
og‘zaki adabiyot bilan yozma adabiyotni bir-biriga bog‘lovchi, badiiy 
so‘z san’atidagi bu ikki soha o ‘rtasidagi aloqa va o ‘zaro ta ’sirining 
mevasi sifatida yuz aga kelgan asarlar turkumi, oraliq janr bo'lganligi 
uchun ham folkloristikaning, ham adabiyotshunoslikning tekshirish 
ob ’ekti sanaladi. Xalq kitoblarida rivoyatlar, epizodlar, obrazlar va 
motivlar ancha kuchli bo‘lib, fantastika real hayotiy-tarixiy voqealar