|
Ey, jahondori zafar kavkabai davri falak,
Go‘sh qil qissai qishloqi xarobi Hapalak.
Turfa qishloqi g ‘azab kardaki, parrandalari,
Tovug‘i ignachiyu o'rdagu g ‘ozi ~ kapalak.
Bor-yo‘q uylarini banda bayon gar qilsam:
Bir katak, ikki кара, uch olachuq, to‘rt katalak.
Dema uy, balki, zaminkandur, agar kirsa kishi,
Har taraf betiga urgaylar aning ko‘rshapalak.
Xalqini ko‘rsang agar о ‘lasiyu qoqu xarob,
Ochlikdin egilib qomati misli kamalak.
Ajiriq tomirini o ‘g ‘irida mayda tuyub,
Qaynatib kunda ichar, otini derlar sumalak.
Gar tahorat qilsa qavmi suv topolmay nochor,
Betini qumga yuvib ко ‘ziga surtar guvalak.
Kecha go *уо eshitib shuhrati tillo pulini,
Hapalak qo'rqusidin uchdi misoli kapalak.
Ey falak, qadru adolat shiyamu mulki malak,
Marhamat chog'ida rahm ayla baholi Hapalak.
Himmating yo'lida bir turfa karomat qilg'il,
Hapalak boz qo'nub joyig'a bo‘lg‘ay hapalak.
Maxmur qo'ygan nom: «Maxmur Maxdum aloqador bo'lgan
«Hapalak» qishlog'ining sifatida». Maxmuming yana ikkita xonga
arznomadan iborat she’ri bor. Biri g'azal, biri masnaviy. Uning
«Ta’rifi viloyati Qurama» muxammasi sayohatnoma tarzidagi asardir.
Unda shoiming Qandil dovoni va Qirovchi cho'li orqali Quramaga
qilgan sayohati taassurotlari aks ettirilgan. Qurama yo'llaridagi xarob
joylar, cho'lu biyobonlar, xasis boy-badavlat kishilaming xudbinligi
shoir tomonidan afsus bilan ifodalanadi. U o'n to'qqiz beshlikdan
iborat. Maxmuming bu asari o'sha davrdagi zamondoshi Dilshod-
Bamoning Farg'ona viloyati shaharlari haqidagi muxammasining,
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib esa, shoir G'urbatning
Namangan safari haqidagi sayohatnoma muxammasining, Muqimiy
sayohatnomalarining paydo bo'lishiga ta’sir ko'rsatgan.
Maxmur hajviyotiga mansub asarlar ichida hazil-mutoyiba,
chandish orqali o'ziga yoqmagan shaxsni tanqid qiluvchi yumoristik
she’ri ham bor. U satira bilan yumorga xos xususiyatlami o'zida
mujassamlashtirgan asardir. U «Avsofi Karimqul Mextar»
mavzusidagi masnaviysida mansabdor shaxs Karimqulning
Maxmuiga ot va’da qilib, unga nihoyatda xarob bir otni hadya
etganligi, bu otning kulgili qiyofasi tasvirlanadi.
Garchand yumoristik she’rlar Maxmurgacha ham og'zaki
hajviyotda, ham yozma adabiyotda (Turdi she’rlari) yaratilgan boisa-
da hazil-mutoyibaning o'tkirligi, hayotiyligi, kulgi qo‘zg‘atish kuchi
jihatidan Maxmur she’rlari darajasida emas edi. Shu bois, bu
turkumdagi she’rlar Muqimiyda yumoming muhim o'rin tutishiga
omil bo‘ldi. Muqimiy bevosita Maxmuming shu mavzudagi she’ridan
ta’sirlanib, muxammas shaklida «Ot», «Hajvi ot», g'azal shaklidagi
«Bu otingiz», «Otim», «Dar sifati asbi Toji tilgirofchi» asarlarini yaratdi.
Demak, Mahmud ibn Akmal Maxmur XIX asming I yarmi
o'zbek adabiyotida o'ziga xos mavqe egallagan ijodkor boiib,
xususan, hajviyotda maktab yarata olgan desak boiadi. U hajviyotda
mubolag'a, bo'rttirish, piching, kesatiq, laqab qo'yish, lcinoya,
masxaralash, satirik tavsif, obrazning o'zini tilga kiritish, syujetli
hajviy hikoyalar yaratish kabi an’anaviy usullami rivojlantirgan,
ayrim yangiliklar bilan boyitgan, shular asosida hayotiy, zamonaviy
asarlar yoza olgan.
M avzuni m ustahkam lash uchun sa vo lla r
1. Maxmur (matn va tadqiqot) asarlarini mutolaa qilish. Shoir
asarlari qachon topildi?
2. Turkum hajviyalarda kimlar hajv etilgan. Ularning asosiy
xususiyatlarini ayting?
3. Sayohat taassurotlari haqidagi muxammas.
4. Maxmur hajvlari va yumoriga xos an’analar kimlar ijodida
ko'proq ko'rinadi?
Adabiyotlar
1. Maxmur she’rlaridan namunalar. O'zbek adabiyoti. Majmua,
3—
tom. —Т., 1959.
2. Poiatjon Domulla Qayyumov Tazkiran Qayyumiy 1 jild. —
Т., 1998
3. Qayumov A. Maxmur (tadqiqot, asarlari, lug'at). —
Т., 1956.
4. Qayumov A. Qo'qon adabiy muhiti. —
Т., 1961.
MUJRIM OBID
Mujrim Obid XVIII asming oxiri —
XIX asming I yarmi Buxoro
amirligi hududidagi adabiyotning iste’dodli, zullisonayn
namoyandalaridan biridir. U Mirza Sodiqiy Munshiy, Xislat kabi ikkitilli
shoirlar qatorida adabiyotimiz rivojida o‘z o'miga ega. Uning Alisher
Navoiy an’analari asosida tartib berilgan o'zbek tilidagi, tojik tilidagi
she’rlami o'z ichiga olgan alohida devonlari qo'lyozmalari O'zFA
Sharqshunoslik instituti fondlarida saqlanmoqda. Shundan 3798-raqamli
o'zbek tilidagi devon ancha tola bo'lib, unga shoir debocha yozgan. Shu
debochadagi qaydlariga ko'ra, devon «Qarilig'quwati a’zog'a sustlik paydo
qilgan» yillari tuzilgan. Shu devondagi she’rlar, asosan, g'azallar saralanib
1960 yili «Mujrim Obid. G'azallar» kitobi nashr etildi. 1975 yili Buxorolik
olim M.Abdurahmonov o'z dissertaixiyasida Mujrim Obidning hayoti
va ijodi haqida dastlabki kuzatishlarini keltiidi. «O'zbek adabiyoti tarixi»
darsligining ikkinchi kitobida (1980), «O'zbek adabiyoti tarixi» besh
jildligida (1978, III kitob) shoiming ixcham adabiy portreti berildi. 2001
yili O'zFA Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi G'.Eshmonov nomzodlik
dissertaixiyasi yoqladi. Bu yangi tadqiqotda Mujrim Obidning har ikki
tildagi she’rlari qamrab olingan, ular xiyla mukammal tahlil etilgan.
Galdagi vazifa —
Mujrim Obidning hech bo'lmasa, o'zbek tilidagi devonini
mukammal holida nashrdan chiqarishdir.
Shoiming hayoti va adabiy faoliyati Buxoroning mutasawuf
amirlari Shohmurod, Haydar va Nasrullo hukmronligi yillariga to'g'ri
keldi. Bu yillari Buxoro amirligida Qo'qon xonligi markazida hukmdor
Umarxon —
Amiriy tashabbusi va homiyligida yuzaga kelgan adabiy
markaz kabi madaniy markaz yo'q edi. U erda ko'proq diniy-
tasawufiy asarlarni tashviq qilishga, shunday asarlar yaratishga
e’tibor berilardi. Shoirlar parokanda holda turli kasb-hunar bilan
birga badiiy ijod bilan ham mashg'ul boiardilar. Badiiy ijodga, uning
namoyandalariga homiylik bu hududda xiyla so'ngan edi. Bu holatlami
biz Mujrim Obid, uning kattaqo'rg'onlik zamondoshi Shavqiy
taqdirlarida ham ochiq ko'ramiz. Agar Mujrim amir Haydar tazyiqi,
qistovi bilan Obid (ibodat qiluvchi) ikkinchi taxallusini ham qabul
qilishga majbur bo'lgan bo'lsa, Shavqiy madrasani bitirib, Buxoroda
o'z maqsadiga erisholmagach, boshi qotib Qamab yo'li orqali o‘z
yurti Kattaqo'rg'onga qaytishga ehtiyoj sezganligini afsus ila ifodalagan
edi. Ijtimoiy turmushdagi tanazzul, adabiy hayotning sust va
parokandaligi, Buxoro hukmdorlarining ravshan fikrni bo‘g‘ishi,
ijod ahliga nisbatan sovuq va ters munosabati tufayli Hozik, Koshif,
Turobiy, Mushtoq kabi shoirlar najot umidida Qo'qonga qarab
yo'l olgan bo'lsalar, Mujrim Obidga o'xshash ta’bi rasolar amirning
buyrug'i bilan Mujrim (gunohkor) o'miga Obid (ibodat qiluvchi)
taxallusini qo'llab ham moddiy ahvolida biron natijaga erishaolmadi.
Mujrim Obid amir Haydarga bag'ishlab bir qasida yozganida xon
unga yordam berish o'miga shoirlikdan voz kechib, qalandarlik qilishni
maslahat berdi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
