|
Ey meni nozik nihol oromi jonim, qaydasan,
Bu k o ‘ngul bo‘stonida g ‘uncha dahonim qaydasan.
baytida «Nido» badiiy usuli qo‘llangan. Bu usulda lirik qahramon
boshqa shaxslarga, oshiqona lirikada asosan yorga, m a’shuqaga
murojaat etgan holda, o ‘zining ichki kechinm alarini, tilaklarini
nido-xitob ohangida ifodalaydi. Mashrab she’rlarida bu badiiy usul
ko'proq Ollohga nido-murojaat qilish maqsadlarida qo'Uaniladi.
U ning quyidagi baytida esa, ichki qofiya san ’ati-m usajja
qo'l langan.
Har kishikim senga boqar, suv bo ‘lubon tani oqar,
Bir yo ‘li demading menga oshiqi notavonmusan.
M ashrab g'azallarida
«sramoq»
m a’nosini ifodalovchi, badiiy
san’atlar tarkibida
Istifliom
istilohi bilan atalib kelingan badiiy usul
ham ko‘zga tashlanadi. Bu san’at orqali she’rdagi lirik qahram on,
ko‘proq oshiq, o ‘z ichki tuyg‘ularini, orzularini kim gadir yoki
nimagadir murojaat etish, undan so‘rash orqali ro‘yobga chiqarish,
yetkazishni k o ‘zda tutadi. Mashrabning bir g'azalida shu badiiy usul
juda nozik did bilan qo'llangan:
Ikki ruxsoring qizil guldurmu yo bargi suman ?
Donai rayhon
-
qaro xolu xating - sahni charnan.
Siymtan, gul pirahan, shirin suxan, nozik badan,
Odammisan yo parisan bu nazokat birla san?
Hurmusan, g ‘ilmonmusan, jannatmusan, rizyonmusan!
Bu parchada istifhom san ’atidan tashqari, yana bir qancha
tashbehu qiyos san’atlari sintezlangan holda istifoda etilgani m a’lum
bo'lib turibdi.
Uning H aq yo‘lidagi intilishlarini, chekkan riyozatlarini ibrat
qilib ko'rsatishga bag'ishlangan soTiyona she’rlarida ham majoziy —
ramziy so'z va iboralar, tashbehlar, qiyoslar ishlatiladi. H atto u
xalq maqollari, matallariga o'xshash iboralarga o'z diniy-islomiy
qarashlarini singdirish qobiliyatiga ega:
Tikansiz gul, sadafsiz dur, mashaqqatsiz hunar bo ‘Imas,
Riyozat chekmaguncha yor vasliga yetib bo ‘Imas.
Bu o'rinda «yor» Haq diydori bo'lib, uning visoliga muyassar
bo'lish o'zlikdan kechib, riyozatlar chekishni taqoza etadi. Buni
isbotlash uchun hayotiy dalillar, qiyoslar keltiradi. M a’lumki, gul
tikansiz bo'lmaydi, gulni qo'lga kiritish uchun tikanning zaxmiga
bardosh berish kerak. Sadafsiz dur ham bo'lmaydi. Zero, dum i
sadafdan ajratib olish nozik m ehnat, bardosh, riyozat talab qiladi.
Ko'rinadiki, shu bitta aforistik baytda qancha chuqur hayotiy m a’no,
falsafiy mushohada bor. Shu m a’noda, mashrabshunoslikka muhim
hissa qo'shgan olimlardan Nusratulla Jumaxo'janing quyidagi fikrlari
bor haqiqatni o'zida ifodalaydi:
«B oborahim M ashrab badiiy m ahorat sirlarini m ukam m al
egallagan san’atkor shoirdir. U ning m ahorati badiiy san ’atlarni
qo'llash bilan emas, balki lirik asarlami quyuq falsafiy fikrlar bilan
yo'g'irishda ko'rinadi. Mashrab asarlari badiiyati o'ziga xos falsafiy
tafakkur salmog'i bilan o'lchanadi. K o'p m a’noni oz so'z bilan
ifodalash san’ati nuktadonlik, nuktasanjlik deyiladi. N ukta san’atini
k o 'p chilik , ayniqsa, kaltafahm kishilar, M ashrab ta ’biri bilan
aytganda, «ko'tohnazar el» tushunib yetmaydi. Mutafakkir shoir
xos m a’nilami xos kishilarga qarata aytgan».1
Chindan ham, Mashrab she’rlari tasaw uf falsafasining turkona
badiiy talqinidir. U o'z e’tiqodidan kelib chiqib bu ta’limotning
mag'zini chaqadi, uning murakkab jihatlarini qalandar-so'fiy shoir
sifatida o 'z ijodiy laboratoriyasidan o'tkazib, iloji boricha, sodda va
tushunarli uslubda ifodalashga muvaffaq bo'ladi.
M ashrab sh e ’rlari vaznlarni q o 'llash d ag i rang-barangligi,
musiqaviyligi bilan ajraiib turadi. U aruzning hazaj, rajaz, ramal,
hafif, muzore va munsare bahrlaridagi xilma-xil vaznlarda she’rlar
yozgan. Shoir ham m a o'rinlarda she’r mazmunining talabiga ko'ra
vazn tanlaydi. U lam i qusursiz ishlatishga m uvaffaq b o 'lad i.
Mashrabshunoslikda ta ’kidlanishicha, u ayniqsa hazaji musammani
solim va hazaji musammani ahrabi makrufi mahzuf vaznlariga ko'proq
murojaat etgan. Bunga sabab shuki, birinchidan, hazaji musammani
solim bahri M ashrabning xudojo'ylik iltijolarini, qismatga to 'la
qarashlarini ifodalash uchun to'g'ri kelardi. Uning ko'p so'fiyona
she’rlari shu vaznda yozilgan. Jumladan, quyidagi baytli g'azal hazaji
musammani solim bahrida bitilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
