S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

B O B O R A H I M M A S H R A B
( 1 6 5 3 - 1 7 1 1 )
(Prganilish tarixiga bir nazar.
0 ‘zbek mumtoz adabiyotining 
XVII asming ikkinchi yarmi — XVIII asr boshlarida yashab, ijod 
etgan atoqli namoyandalaridan biri Boborahim Mullo Vali o ‘g‘li 
Mashrabdir. Mashrabning hayoti va ijodiy faoliyati asosan 0 ‘rta Osiyo 
shahar-qishloqlarida kechgan, u ishqiy, tasawufiy, isyonkorona 
she’rlari bilan shuhrat qozongan, xalq qalbidan chuqur joy olib, 
o ‘zi to‘g‘rida hikoyat, rivoyat, naql va afsonalaming paydo bo‘lishiga 
ham sabab bo ‘lgan. Mashrab haqidagi eng muhim adabiy-biografik 
m anbalardan biri, shubhasiz, «Qissai Mashrab» («Qissai Shoh 
mashrab») asaridir. Asar «Tazkirai qalandaron»da zikr qilingan 
M ashrabning d arb ad ar hayotidagi doim iy h am ro h i, m uxlisi, 
qalandar shoir va qissanavis Pirm at Setoriy tom onidan kitobat 
qilingan, degan taxminlar aytiladi. Bu kitobda Mashrabning joriy 
nashrlardagi she’rlaridan tashqari, uning shaxsiyati, avliyosifat 
xatti-harakatlari, karomatlari, shakkokona qiliqlari haqida qiziq- 
qiziq hikoyalar, rivoyatlar, naqllar, latifalar ham keltiriladi. U 
Mashrab adabiy merosini, she’rlarini o ‘z ichiga olgan asosiy adabiy 
m a n b a d ir. Bu qissa 1995 y ili yosh a d a b iy o tsh u n o s E rk in
M usurmonov tom onidan «Rahimbobo Mashrab va uning badiiy 
adabiyotdagi talqini» mavzuida yoqlangan nomzodlik dissertasiyasida 
tahlil etilgan. M ashrabning qo'nim siz, qalandarona hayoti va 
sarguzashtlari, imoni pokligi, sidqidildan Olloh vasliga erishishga 
intilishi, mutafakkir siymo sifatida shakllana boiganligi oddiy xalq 
dilini rom qilgan.
M aleho Sam arqandiyning «M uzakkir ul-ashob» tazkirasida 
shoiming nom i, tavallud joyi, shaxsiy va adabiy qiyofasi eslatib 
o'tiladi. Yana bir m anba Ziyovuddin Bog‘istoniyning «Tazkirai 
qalandaron» asaridir. U nda M ashrab rahnamoligidagi darvesh- 
qalandar shoirlar haqida fikr yuritiladi. Bu tazkira XX asming 80- 
yillari m a’lum bo‘ldi. XVIII—XIX asrlar davomida maydonga kelgan 
b a ’zi tarixiy asarlarda ham M ashrab to ‘g‘risida ayrim lavhalami, 
tarqoq m a’lumotlam i uchratamiz.

---

XIX 
asr oxirlari —XX asrda Boborahim Mashrabga bag'ishlangan 
bir qancha kitob va maqolalar yozildi. Mashrab haqidagi qissa hamda 
unda keltirilgan she’rlardan nam unalar 1910 yili N .S.Likoshin 
tom onidan rus tiliga taijima qilinib, avval Toshkentda, so'ngroq 
Samarqandda nashr etildi. Arxeolog olim V.P.Vyatkin shoir hayoti, 
saiguzashtlari, qismati haqida maqola e’lon qilgan. O'zbek olimlaridan 
akademik G 'afur G 'ulom ning 1959 yili bosilgan «Ikki Mashrab» 
maqolasi, shoirning hayoti va adabiy merosini o'rganishda muhim 
ahamiyatga ega bo'ldi. Unda Mashrab mavzui bilan bog'liq bir qancha 
munozarali o'rinlarga aniqlik kiritildi. Keyingi yillari ham birin-ketin 
o 'zb ek o lim larid an I.S ultonov, A .A bdug'afurov, M .Z okirov, 
N.Jumaev, E.M usurmonov va boshqalaming ilmiy tekshirishlari, 
adabiy p o rtretlari, m aqolalari e ’lon qilindi; V .R ahm onov va 
K .Isro ilo v , J.Y usupov sh o ir asa rla rin in g an ch a m ukam m al 
nashrlarini amalga oshirdilar.
Xususan, mustaqillik yillarida Mashrab haqida yuz aga kelgan 
adabiy portret va ilmiy ishlarda uning ijodini yangicha talqin etish va 
xolisona baholash tendensiyasi kuchaydi. Shu bilan birga ta ’kidlash 
lozimki, XX asming 60-7.0-yillari yaratilgan tadqiqotlarda Mashrab 
ijodidagi ilohiylik mayllari, tasawufiy ehtiroslar tahliliga yetarli 
e ’tib o r berilm agan b o 'lsa, endilikda, aksincha, uning adabiy 
merosini, diniy-tasawufiy qarashlarini ko'proq shu mavzu atrofida 
talqin qilish, uning she’riyatidagi g'urbat, afsus va xalq hayotiga 
achinish, real his-tuyg'ular salm og'ini yetarh darajada ko'rsata 
olmaslik mayli ustundek. Holbuki, biz Mashrabning faqir bo'zchi 
oilasida dunyoga kelgan, avval murid, keyinchalik qalandar sifatida 
safarlarda hayot kechiigan, xalqning og'ir ahvolidan aziyat chekkan 
mehribon inson bo'lganligini, insonga xos dunyoviy ham da ilohiy 
tuyg'ularga ega majnunsifat shaxs ekanligini unutmasligimiz kerak. 
U shoir — inson sifatida ham m a narsa haqida o'ylagan, real inson 
sifatida fikr-mulshohaza yuritgan.