S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

Bo ‘Imasa bir quruq yog‘och dashtida ko ‘hsor o ‘zum.
N a chora, shunga qaramay Mashrab hayotida Ofoqxoja e ’tiqodiga 
to‘g‘ri kelmaydigan nom a’qul harakat sodir etilib, u majruh qilinadi. 
Piming daigohidan quviladi. Shunga qaramay, Ofoqxoja eshonning 
Sharqiy T urkistondagi d in iy mavqei va hukm ronligi tarixini 
o ‘rgangan tadqiqotchilaming fikrlariga ko‘ra, Mashrab o ‘z umrining 
oxirigacha Ofoqxoja va uning vorislaridan yuz o ‘girmagan, ularga 
nisbatan shakkoklik qilmagan.
Uning pir daigohidan badarg‘a etilib qalandarlarga qo‘shilib,

---

o 'z aqidalarini elma-el, yurtm a-yurt ochiq tashviq qilib yurishi 
shoir asarlarining ommalashishiga, unga e’tiqod bog'lagan xos 
kishilaming ko'payishiga olib kelgan. Chunki o'sha davrda ancha ildiz 
otgan va e’tiqodli insonlar diqqat-e’tiborini o'ziga tortgan qalandarlik 
Mashrab uchun katta imkoniyat edi. U shu imkoniyatdan yaxshi 
foydalanib, mutafakkir, so‘zamol shaxs sifatida hatto qalandarlaming 
rahnam olaridan biri bo'lib qoldi. Ikkinchi tom ondan, qalandar 
bo ‘lish, bu yo‘lga kirish Haqning muhabbatiga sazovor bo'lishning 
bir vositasi edi. Bu Mashrabning qalandarlik haqidagi maxsus she’rida 
ravshan ifodalanganligini ko‘ramiz:
Murodingga yetay desang, qalandar bo‘I, qalandar bo‘l,
Sitam ahlin yutay desang, qalandar bo
7, 
qalandar bo
7.
Riyozatsiz bo ‘lay desang, qalandar bo ‘I, qalandar bo ‘1.
Bu taqvodin kechay desang, qalandar bo
7, 
qalandar bo
7.
Haqiqatni ochay desang, qalandar bo‘I, qalandar bo‘l.
U N a m a n g a n - X o 'ja n d - T o s h k e n t- S a m a r q a n d - B u x o r o -
G 'u z o r - I s t a n b u l - M a k k a - M a d i n a - X o ra z m -K a s p iy b o ‘yi 
hududlarida bo'lib, o'zining isyonkorona, xalqchil she’rlari bilan 
shuhrat qozondi, avliyosifat, valiulloh shaxs sifatida hurm at, 
ehtirom topdi. U ham m a joyda kishilami o'zining donishmandligi, 
so'zga chechanligi, Ollohga bo'lgan cheksiz e ’tiqodi, haqgo'yligi, 
shoirlik, hofizlik quw asi, karomatgo'yligi bilan lol qoldiradi, vali 
kishilar qatorida e ’zozlanadi. H aq ishqi bilan yonadi. Oqibat — u 
o 'n sakkiz yillik ayriliqdan so'ng Namanganga qaytib m ushtipar 
onasi va yolg'iz singlisi bilan diydor ko'rishadi.
Ала shunday m utafakkir, jasoratli shaxsning boshiga ham
M ansur Halloj va Nasim iyning boshiga tushgan qora kun tushadi. 
U 1711 yili chalasavod, xushom adgo'y shaxslam ing chaquvi, 
ig'vosi bilan dorga osib o'ldiriladi. U ni qatl ettirgan M ahm ud 
Q atag 'o n ham M ashrab fojiasidan uch kun o'tgach, dahshatli 
zilzila tufayli halok bo'ladi. M ashrabning qabri Balxga yaqin 
Ishkonm ish qishlog'idadir. 2003 yil oxirlarida B obur xalqaro 
ekspedisiyasining vakillari M ashrab m arqadini borib ko'rdilar.

---

Uni ta ’mirlash, ziyoratgohga aylantirish tadbirlari ishlab chiqildi. 
Adabiy merosi.
Qayd etib o‘tilganidek, Mashrabning adabiy merosi 
an’anaviy she’riy devon holida yetib kelmagan. U o'tmishda noma’Ium 
muxlislar tomonidan tuzilgan xalq kitoblari tili va uslubini eslatuvchi 
«Devonai Mashrab» yoxud «Qissai Mashrab» nomlari bilan m a’lum 
bo'lgan manba orqali yetib kelgan. Mashrabning she’rlari XVII asrdan 
keyin tartib berilgan bayozlarda, qalandar shoirlar she’rlaridan 
iborat «Tazkirai qalandaron» asarida ham uchraydi. Shunday 
manbalar asosida 1958 yildan buyon uning she’rlari nashr qilinib 
kelinadi. Uning hajman ancha katta va devon deb shartli nomlangan 
kitobi 1990 yili bosildi.
Mashrabning adabiy-ijodiy merosida diniy va tasawufiy g'oyalar 
ham, o‘sha asrlarda ayniqsa keng tarqalgan qalandarlik tariqati g'oyalari 
ham sezilarli o 'rin egallaydi. Shoir islom ta ’lim otidagi asosiy 
qoidalami, farzu amallarni qabul qilgani holda, ba’zilariga qarshi 
ochiqdan-ochiq salbiy munosabatini ham asarlarida ifoda etadi. Ulaiga 
mensimaslik, shakkoklik bilan qaraydi, ba’zan ular ustidan kuladi 
ham. Buning asosiy sababi shoiming