S a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I r a h m o n q u L o r z I b e k o V

Agar on turki Sherozi ba dast orad dili того,
Bo xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo.
(Agar u sherozlik turk jononi ko'nglimizni olsa, hinducha xoliga 
Samarqand va Buxoroni bag'ishlar edim) g'azaliga mahorat bilan 
tazmin muxammas bog'lagan. Biroq bizning ko'z o'ngimizda 
Maxmur asosan qalami o'tkir, tili achchiq hajvchi shoir sifatida 
namoyon bo'ladi. Shuning uchun ham uning o'zbek mumtoz 
adabiyotidagi o'mini hajviy asarlari orqali tayin etish mumkin.
Hapiyoti.
Maxmuming 1956 yili chop etilgan hajviy asarlari 
majmuasida yettita turkum asarlaridan (har bir turkum ikkita, ba’zan 
uchta g'azal va masnaviyni o'z ichiga oladi) tashqari:
1. Munojat ba dargohi Qozi al-Xojot, mulamma’ muxammasi.
2. Ta’rifi viloyati Qurama muxammasi.
3. Dar sifati Qosim beklarbegi muxammasi.
4. Dar hajvi Xo'ja mir Asad masnaviysi.
5. Dar hajvi domullo Atoi Ashti muxammasi.
6. Avsofi Karimqul mehtar masnaviysi.
7. Dar sifati Niyozcha og'olik mullama’ masnaviysi.
8. «Dar sifati amir Olimxon ta’rix o'» hajviy tarixi (masnaviy) 
kabi asarlari bor. U bu asarlarining anchasini, masalan, 
muxammaslarining bir bandini o'zbekcha, ikkinchi bandini forsha,

---

masnaviylarining bir baytini o'zbekcha, ikkinchi baytini forscha 
yozgan. Bir she’mi ikki tilda yozish Maxmur ijodiga xos xarakterli 
xususiyatlardan sanaladi. U adabiyotimiz tarixida mulamma’ usulida 
she’rlar yozishga alohida ruju’ qo'ygan zullisonayn shoirlardandir.
Maxmur hajviyotida uning ko'z o'ngida sodir bo'lib turgan 
voqea-hodisalar, ularning ishtirokchilari real shaxslar ifodalangan. 
U o'z zamonasidagi illatlami-qalloblik, diyonatsizlik, riyokorlik, 
nodonlik va zulmni nufuzli shaxslar qiyofalari orqali aks ettiradi. 
Ulaming adolatsizliklarini el ko'zida fosh qiladi. Yuqorida sarlavhalari 
keltirilgan asarlardan ham ma’lum bo'lib turadiki, ular ichida o'lib 
ketgan Amir Olimxonu, shoir Fazliydan tortib beklar begi, qozi, 
nodon tabib, mehtar og'alik, xazinachi, munshiy kabi amaldoru 
din arboblarigacha bor. Maxmur hajviyotidagi satirik obrazlar bir- 
birini to'ldiradi. U hatto qozi, hoji, tabib, mulla, saroy shoiri Fazliy 
hajviga bag'ishlab ikkita, ba’zan uchta she’r yozadi. Bunday 
turkumlilik Maxmur hajviyotiga xos alohida xususiyatdir.
Maxmuming turkum, bir mavzuga bir necha hajv bag'ishlangan 
she’rlari quyidagilardir.
1-turkum: g'azali Qozi Muhammad Rajab Avj (monolog- 
g'azal). Qozi Rajab o'zini o'zi fosh etadi. Bu usulni Maxmurdan 
avval Boborahim Mashrab hamda Huvaydo «O'zim» radifli 
g'azallarida qo'llagan edilar; 2. «Avsofi Qozi Muhammad Rajab 
Avj» qozining satirik obraziga shoir Maxmur tomonidan berilgan 
tavsif, masnaviy shaklida.
2-turkum va boshqa turkumdagi asarlar ham monolog-g'azal va 
shoir tavsiflaridan iborat bo'lib, bir-birini to'ldiradi va o'quvchida ikki, 
uch asar orqali bir satirik obraz haqida to'la tasavvur hosil qilishga 
yordam beradi. Bular Hoji Niyoz, Loubol O'ratepagi, Hakim Turobiy, 
Mulla Yoqub Xo'jandiy, Qozi Xo'ja Sag'bon, Fazliy haqidagi asariardir. 
Shoir riyokor Mulla Yoqub va Fazliyga atab uchtadan she’r yozgan. 
Masalan, «Avsofi Qozi Muhammad Rajab Avj» masnaviysida qozining 
munofiq, riyokor, diyonatsiz shaxs ekanligi, asli andijonlik bo'lib, 
Yangiqo'ig'onda istiqomat qilishi, Qoratepa qishlog'ida qozi ekeni aytiladi. 
Katta qozilik mansabida o'tirgan bu shaxs johil va badaxloqligi bilan 
«mashhui» bo'lgan.

---