С. А. Эгамбердиева молекуляр

 

---

124 
Ўсимликлар гаплоид ҳужайралари культуралари, уларнинг 
генетика ва селекциядаги аҳамияти 
Селекционерлар учун гаплоид ўсимликлар катта қизиқиш 
уйғотади. Гаплоидлар икки усул билан олинади. 
Биринчи классик усул – турлараро дурагайлашда, қачонки 
турлараро гибрид зиготасида турлардан бирининг хромосомалари 
элиминацияланади. 
Иккинчи усул in vitro етиштиришга асосланган, бу ерда 
редукцияланган хромомсомалар тўплами билан уруғланмаган 
жинсий ҳужайралардан бутун ўсимликларни тиклаш мумкин. Одатда 
улар стерил, чунки уларда эркак ва аёл гаметаларининг шаклланиши 
бузилган. Бироқ, in vitro етиштиришда, хромосомаларнинг тасодифан 
икки ҳисса кўпайиши содир бўлиши мумкин, ёки масалан, 
ҳужайралар ва ўсимликларга колхицин билан ишлов бериб уни 
сунъий равишда чақириш мумкин. Дигаплоидлар фертил ва тамоман 
яшовчан бўлади. 
Гаплоидлар ва дигаплоидлар селекцион ишда бир қатор 
устунликларга эга: 
гаплоид ўсимликлар хромосомаларнинг гаметалар учун 
характерли битта тўпламига эга, бу селекционерларга мутацияларни 
гаплоид ўсимликларни кўздан кечириш мобайнида дарҳол кузатиш 
имконини беради, чунки гаплоид организмлардаги барча рецессив 
ген мутациялари доминант аллеллар билан яширилмайди; 
агар 
гаплоид 
ҳужайралар 
колхицин 
ёрдамида 
полиплоидизацияга дучор қилинса, мутлоқ гомозиготалилик билан 
характерланадиган 
дигаплоидлар 
пайдо 
бўлиши 
мумкин. 
Гомозиготали қаторларни чатиштириш, одатда юқори маҳсулдор 
насл беради. Бошқа томондан, ҳозирги вақтда картошка уруғлар 
орқали кўпаймайди, чунки насли хилма-хил бўлиб қолади, балки 
гаплоидлари ёрдамида гомозиготали қаторларни яратиш бу 
камчиликни бартараф этади; 
гомозиготали 
ўсимликлардан 
селекционерлар 
бошқа 
мақсадларда ҳам фойдаланадилар: миқдорий генетик таҳлил, 
генларнинг ўзаро таъсирини ўрганиш, генетик ўзгарувчанликни 
ўрганиш, бирлашган гуруҳларини аниқлаш, миқдорий белгиларга 
таъсир кўрсатадиган генлар сонини аниқлаш, полигенлар 
жойлашувини аниқлаш ва бошқ. 

---

125 
Гаплоид ўсимликлар наслнинг ҳалокати ёки сустлашишига олиб 
келувчи летал ёки сублетал мутациялардан маҳрум бўлган. 
Юксак 
ўсимликлар 
гаплоидларини 
гаметофит 
ривожланишининг ҳар қандай босқичида чангдон спороген тўқимаси 
ҳужайраларининг 
редукцион 
бўлинишидан 
кейин 
олинган 
эксплантлардан олиш мумкин (расм.19.3).