С. А. Эгамбердиева молекуляр

эмбриокультура
деб номланади. Етилган муртакни ўстириш учун 
озуқа муҳити оддий, физиологик фаол моддалар қўшилмаган 
(масалан, Уайт муҳити) ёки минерал тузлар ва сахароза бўлган бошқа 
ҳар қандай муҳит бўлиши мумкин. Янада узоқлаштирилган 
чатиштиришларда муртак ривожланишидаги бузилишлар эрта 
босқичларидаёқ кузатилиши мумкин, бу дифференцировка йўқлиги, 

---

122 
ўсишнинг секинлашишида намоён бўлади. Бу ҳолатда муртак 
етиштириш 
икки 
босқичдан 
иборат 
– 
муртакнинг 
дифференциаллашиши давом этадиган эмбрионал ўстириш, ва 
етилган муртакнинг униб чиқиши. Биринчи босқич учун таркиби 
бўйича янада мураккаброқ озуқа муҳити сахароза миқдори 
оширилган, турли хил аминокислоталар, витаминлар ва гормонлар 
қўшилган талаб этилади.
Эмбриокультураларнинг селекцияда қўлланилиши кейинги 
вақтда донли, бошоқли ва бошқа қишлоқ хўжалиги экинларининг 
генетик тарафдан узоқлаштирилган гибридларини олиш катта 
аҳамиятга эга (расм.19.2). Буғдой-жавдар гибридларини етилмаган 
муртакларни ўстириш йўли билан чиқимини ошириш, шунингдек, 
эмбриокультурадан буғдой билан колосняк гибридизациясида 
постгам мос келмасликни бартараф этиш учун фойдаланиш 
имконияти кўрсатилди. 
Расм. 19.1 Мақсадли моддаларни барқарор синтез қилиш хусусиятига 
эга женьшеннинг трансген илдиз культуралари 
(http://www.fegi.ru/PRIMORYE/BIOLOGY/hodya.htm) 
Расм. 19.2 N. sibirica ниҳолларининг эмбриокультура шароитида 
ривожланиши: ниҳоллар етиштиришнинг 7-суткасидан кейин 
(https://www.researchgate.net/profile/Tatiana_Zheleznichenko/publication/). 
Эмбриокультура усули сабзавот ўсимликларининг турлараро 
гибридизациясида янада кенгроқ қўлланилмоқда. Пиёз учун 
эмбриогенезнинг турли босқичларидан гибрид уруғлардан ўсмай 
қолган абортив муртакларни, қисман фертил турлараро гибридлардан 
муртакларни in vitro ўстириш усуллари ишлаб чиқилган. Алоҳида 
ажратилган муртакларнинг культураларидан помидор ва бошқа 
сабзавот ўсимликларининг селекциясида фойдаланилади. 

---

123 
Помидор муртагининг ўсиши ва ривожланишининг гормонал 
бошқаруви in vitro тадқиқ қилинди. Кунгабоқарнинг турараро 
гибридларини олиш учун қўллаш эмбриокультурани имкониятлари 
муҳокама қилинмоқда, кунгабоқарнинг чанглантирилгандан кейин 
турли муддатларда ажратиб олинган куртакларини in vitro ўсиши ва 
ривожланишини назорат қилувчи омиллар ўрганилмоқда. 
Алоҳида 
ажратилган 
куртакларни 
етиштириш 
узоқлаштирилган гибридизацияда ёрдамчи усул сифатида нафақат 
постгам мос келмасликни, балки яна қимматли гибридларни 
микрокўпайтириш мақсадида ҳам қўлланилади. Бу ҳолатда 
микрокўпайтириш каллусогенез, морфогенез индукцияси ва каллус 
тўқимасидан ўсимлик-регенерантлар олиш йўли билан боради. 
Етилмаган муртакларни клонлаш техникаси ўсимликлар қимматли 
генотипларини ҳаёт циклининг эрта босқичларида кўпайтириш 
имконини беради. Муртаклар культурасининг яна бир имконияти – 
ундан ҳужайра селекциясида фойдаланишдан иборат. 
Ҳужайра селекциясини ўтказиш учун қуйидаги усуллардан 
фойдаланилади: 
бевосита (позитив) селекция, бунда фақат керак бўлган мутант 
турдаги ҳужайралар тирик қолади; 
билвосита (негатив) селекция, ёввойи турдаги танланган 
ҳужайраларнинг ҳалокати ва метаболизм жиҳатдан фаол бўлмаган 
ҳужайраларнинг тирик қолишига асосланган, лекин уларда мутацион 
ўзгаришларнинг қўшимча идентификацияси талаб этилади; 
тотал селекция, бунда барча ҳужайра клонлари индивидуал 
текширилади; 
визуал селекция ёки селектив бўлмаган танлаш, қачонки, 
вариант 
қатори 
ҳужайралар 
бутун 
популяцияси 
орасида 
идентификацияланиши мумкин бўлганда ёки биокимёвий усуллардан 
(юпқа қаватли ёки суюқликли хроматография, радиоиммун таҳлил, 
микроспектрофотометрия ва бошқ.) фойдаланилганда. 
Ҳужайра селекциясининг юқорида санаб ўтилган усулларидан 
бири бўлган бевосита селекция энг кенг тарқалган усуллардан 
ҳисобланади ва ундан асосан масалан, гербицидлар, антибиотиклар, 
токсинлар, оғир металллар, тузлар ва бошқа антиметаболитларга 
чидамли ўсимлик-регенерантларни ажратишда фойдаланилади.