Róyxatga olindi; №

6-Mavzu: O’zbekistonda demokratik, fuqoralik jamiyat asoslarining chakillanichi, amalga oshirilgan siyosiy reformalar


Reja:
1 O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlari va ularning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy protsesslarda qatnashi.
2. O’zin-o’zi boshqarish organlarining faoliati va ularning jamiyatni demokratlashtirishtagi urni.
3. O’zbekistonda demokratik reformalarni yanada kengaytirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. Inson xuquqlarini tamiyinlash va ximoyalash.

Jahon tarixiy tajribasining kursatishicha, mustaqillikni qulga kiritgan, milliy va ijtimoiy ozodlikka erishgan xar qanday mamlakat, xalq va millat oldida davlat qurilishining u eki bu turini, demokratiyaga borishning o’ziga xos va mos yulini, yangi jamiyat barpo etishining uz andozasini erkin va ixtieriy ravishda tanlab olish, xaetga joriy etishdek uta murakkab va nixoyatda masuliyatli vazifa kundalang bulib turadi.

Duneda davlat xokimiyatini tashkil etish va boshqaruvning turli variantlari va shakllari mavjud. Davlat qurilishining u eki bu turidan qaysi birini o’zi uchun maqul deb tanlab olish ayrim shaxslarning hoxishi irodasiga emas, balki mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy tarixiy shart-sharoitlariga, rivojlanish darajasiga milliy manfaatlarga, xalqning azaliy turmush tarzi, ananalari, urf-odatlari, manaviy-axloqiy qadriyatlariga bogliqdir.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq O’zbekiston Respublikasi oldida milliy davlatchilikning xalqimiz manfaatlariga, kelajak avlodlarimiz taqdiri, talab ixtiejlariga, dunyo andozalariga tula javob beradigan va xalqaro tan olingan kuchli demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishdek nixoyatda dolzarb muammo turardi. Shunday davlat va jamiyatgina O’zbekiston xalqining munosib turmushini uning huquqlari va erkinligini kafolatlashi, milliy ananalar va madaniyat qayta tiklanishini, shaxs sifatida insonning manaviy-axloqiy kamol topishini taminlashi mumin. «Biz mustaqil huquqiy davlatni barpo etishning asosiy maqsad va vazifalarini belgilar ekanmiz, - deydi O’zbekiston Prezidenti, - O’zbekistonning tsivilizatsiya va taraqqiyotning yuksak, erqin chuqqilariga erishishda madaniy va tarixiy merosning, xalqning insonparvarlik ananalarining yuksak marralarini egallagan, umum-insoniy qadriyatlar va meerlarga sodiq bo’lgan ozod va xar tomonlama uyg’un kamol topgan shaxs asosiy tayanch bo’lishini qayta-qayta takidlagan.
Bugun biz qurayotgan huquqiy davlat o’zining mano-mohiyati, shakli siyosiy va ijtimoiy negizi, asosiy tamoyillariga kura o’ziga xos xususiyatlarga ega bulib, davlatlarning boshka tiplaridan jiddiy ravishda farq qiladi. Bu – tabiiy – qonuniy jaraendir. «Duneda bir-biriga aynan uxshash ikkita inson bulmaganidek, bir-biriga aynan uxshagan ikkita davlat ham yuk.
Har bir davlat betakror ijtimoiy xodisadir. Har qaysi xalq tarixiy va manaviy taraqqiyotining xosilidir, uning o’ziga xos, o’ziga mos madaniyati rivojining natijasidir». Huquqiy davlat o’zining insonparvarlik mohiyati, adolatparvarligi, boshqa xislat va fazilatlariga kura inson, uning moddiy, manaviy manfaatlariga tamomila zid bulgan sobiq sovet davlatining keskin farq qiladi.
Sovet tuzumi davrida erlar, suvlar, korxonalar, umuman barcha jonli va jonsiz buyumlar davlat mulkiga aylantirildi. Barcha mulk turlari va daromadlar davlatning ixtieriga utkazildi. Natijada bor-yug’idan ayrilib va shilinib qolgan xalqning davlat tomonidan belgilangan arzimas maoshidan boshqa xaet manbayi qolmadi.
Davlat maosh vositasida mexnatkash ommani xohlagan tomonga ergashtirib yurdi. Xalq davlatga iqtisodiy qaramlik xolatida majburan ushlab turildi. Shu boisdan xalq davlat va partiyaga kur-kurona sajda qildirildi. «Hammamizga malumki, -deydi bu xaqda Yurtboshimiz, -biz sunggi 70 yil mobaynida davlatga qaramlik va sig’inish xolatida yashadik. Mamlakatdagi barcha boyliklarning, mulkning egasi davlat deb xisoblab keldik. Qaysi masalani olmaylik, davlat manfaati birinchi urinda, fuqarolar, shaxs manfaati esa deyarli xisobga olinmasligi eski Konstitutsiyalarning xar qaysi moddasida yaqqol kuzga tashlanar edi».
Sovet davlati mehnat axlidan xususiy mulkka ega bo’lish huquqini tortib olib, «yagona davlat mulki egaligini» shakllantirdi. Totalitar tuzum davrida «davlat mulki», «shaxsiy mulkdan» ustuvor xisoblandi.
Shuro tuzumi davrida odamlar ongida urnashib qolgan yaramas bir odat, kunikma bor edi: uzoq yillar davomida odamlar miyasiga, bizda hamma narsa davlat mulki, degan g’oya chuqur singdirib yuborilgandi. Buning oqibatida sobiq mamlakatda million-millionlab insonlar, barcha jumxuriyatlar va ulardagi qanchadan-qancha xalqlar, millatlarning umumiy mexnatlari, chekkan azob-uqubatlari evaziga yaratilgan barcha mol-mulklar, boyliklar va daromadlar egasiz bulib koldi. Usha tizimda mulk hech kimniki emasdi, balki mavxum «umumniki» edi. Davlat mulki – «umumniki» degan akida natijasida kishilar mulkdorlik, mulkka egalik tuygusidan batamom maxrum qilingandilar. Odamlar bora-bora mulkdan, mulk esa odamlardan begonalashib qolgan edi.
Eski mustabid tuzum davrida uz mulkiga ega bulmagan kishi xar qancha jon kuydirgani bilan undan o’ziga kutilgan foyda, moddiy manfaatdorlik yukligini oldindan bilgan, kurgan va chukur ishonch xosil qilgan odamning jonini jabborga berib, kuch-g’ayratini sarflab, tashabbus kursatib mexnat qilishi amri maxoldir.
Shuro hukumati davrida kishilar ongida yaxshi ishlasang ham, emon ishlasang ham baribir davlat boqadi, degan tushuncha chuqur singdirib yuborilgan edi. Bunday ishonch va xis-tuyg’ular kishilardagi mexnatga bulgan qiziqishni shaxsiy rag’batni, ijodiy tashabbusni bug’ib quygandi. Natijada kishilarda boqimandalik kayfiyati, kur-kurona itoatkorlik, «qorni tuysa bas» degan uta zararli xis-tuygu rivojlangandi. Buning oqibatida sovet davlati chuqur inkirozga mubtalo bulib, jar eqasiga yaqinlashib qolgandi.
Sovet davlati xalqimiz xaetiga zuravonlik yuli bilan joriy etilgandi. U «sotsializm tuzumini» qurish va mustahkamlash jaraenida millionlab kishilarni qirib tashladi, surgun qildi, qamoqxonalarni begunox kishilar bilan tuldirib tashladi. U o’zining tub mazmun-mohiyatiga kura markazdagi xukmronlar qulida milliy chekka xalqlarini, keng mexnatkashlar ommasini tiyib-tutib turish, itoatda saqlash uchun xizmat qiladigan daxshatli qurol, zulm mashinasi edi.
Sovet davlatining shakli va mohiyati, xalqlarning axloqiy, manaviy va ruxiy qadriyatlariga tug’ri va mos kelmaydigan tizimga asoslangan edi. U xalqga ishonmas va suyanmas edi.
Shuning uchun ham eski sovet tuzumining bayroqlarida va shioilarida baen qilingan g’oyalar amaldagi ishlardan nixoyatda uzoq edi. Xuddi shu bois bu davlatning ijtimoiy tizimi bilan xalq extiejlari o’rtasida jarlik paydo buldi. Yani inson, uning moddiy, manaviy, shu jumladan, milliy qadriyatlari bu tizimda orqa urinda turar edi. Binobarin, bunday davlatning avval-boshdanoq istiqboli yuk edi. Sobiq Sovet xududidining gox u, gox bu erida ruy berayotgan bugungi keskin ijtimoiy, etnik mojarolar buning yakkol misolidir».
Tarixning obektiv qonunlariga binoan sovet tuzumi va uning mohiyatan xalq ommasi manfaatlari va qadriyatlariga batamom qarama-qarshi bulgan davlati barham topdi.
Mustaqillik tufayli insonparvarlik qoidalariga asoslangan, xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladigan demokratik huquqiy davlat paydo buldi.
Milliy davlatchiligimiz salkam 3 ming yillik tarixga ega. Paydo bulganiga 3000 yil bulayotgan eng mutabar, qadimiy qulezmamiz «Avesto» ikki dare oraligida-Movvarounnaxrda yashagan ajdodlarimiznin biz avlodlariga qoldirgan manaviy, tarixiy, xukukiy merosidir. «Avesto» ayni bu qadim ulkada buyuk davlat, yuksak manaviyat, yuksak darajada rivojlangan madaniyat bulganidan guvoxlik beruvchi xujjatdirki, uni xech kim inkor etolmaydi.Ana shu fikrning o’zi ham mustaqil uzbek davlatining poydevori juda qadimiy va mustahkam ekanligini kursatib turibdi. Bizning davlatimiz o’zining shakllanishi va rivojlanishi jaraenida Qoraxoniylar, Somoniylar, G’aznaviylar, Xorazmshoxlar, Temur va Temuriylar davlatlari boshqaruv tajribasini, xalqimiz butun milliy, tarixiy, xukukiy, manaviy amalietini o’zida mujassamlashtirganligi etiborga sazovordir. Xalqimizning imon va etiqod, mexr-oqibat, or-nomus, o’zaro xurmat, ijtimoiy adolat, xalollik-poklik, yuksak vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, beva-bechoralarni qullab-quvvatlash, raxm-shafqat kursatish xaqidagi Bebaxo g’oya va ugitlari, talimotlari hozirgi huquqiy davlatimizning asos-asosiga chuqur singdirib yuborilganligini aloxida takidlashga tug’ri keladi. Utmishda allomalarning, Shark mutafakkirlarining davlat boshqaruvi va ijtimoiy adolat xakidagi bebaxo meroslari hozirgi davlatchiligimiz rivojida o’zining ijobiy tasirini kursatib kelmokda. Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga uyg’un xolda, Xoja Axmad Yassaviy, Xoja Baxovuddin Naqshband, İmom Buxoriy, İmom Termiziy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg’un xolda shakllanishi lozim».Bizda barpo etilayotgan davlat umuminsoniy qadriyatlarga, umumjaxon tsivilizatsiyasiga, bu sohada boshqa xalqlar va millatlar erishgan tajribalarga, xalqaro huquqning umumetirof etgan tamoyillari va meerlari ham asoslanishini aytmasdan utib bulmaydi.
Xalqaro huquqning umumbashariy tamoyillariga insonning uz hoxishi-irodasini erkin bildirishi hamda uni amalga oshirishi, barcha fuqarolarning teng xuquqliligi, davlat va jamiyat boshkaruvida Qonun ustivorligi va boshqa shunga uxshashlar kiradi.
Huquqiy davlat o’zining bir kancha o’ziga xos xususiyatlari, asosiy belgilari, tamoyillari, farkli jihatlari va talabalariga ham ega.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida inson, uning xaeti, ijtimoiy-iktisodiy, madaniy-manaviy, siyosiy manfaatlari, shani, kadr-kimmati, qadriyatlari, xukuklari va erkinliklari mukaddas sanaladi va ularni amalga oshirilishi kafolatlanadi.
Huquqiy davlatda shaxs eng oliy qadriyat xisoblanadi. Xalq davlat xokimiyatining birdan-bir manbaidir. Uning xoxish-irodasi davlat siyosatini belgilab beradi. Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini taminlashga karatilgan buladi.
Huquqiy davlatda xalq ham bevosita, ham uz vakllari orqali davlat xokimiyatini amalga oshirishda tulik imkoniyatga ega buladi.
Huquqiy davlat insonning, barcha fuqarolarning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishini kafolatlaydi.
Kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, odamlarning munosib va erkin, farovon xaetini taminlash, xar bir kishi xukuk va imkoniyatlarida tulik va okilona foydalanishi uchun barcha zarur sharoitlarni yaratish tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni butun choralar bilan rivojlantirish, mulk egalari xukuklarining ximoya kilishni taminlash-Huquqiy davlatning goyat muxim vazifalaridandir.
Huquqiy davlat kuch bilan, inkilobiy o’zgarishlar asosida emas, balki tabiiy-tarixiy jaraen, tadrijiy ravishda, evolyutsiya yuli bilan, fuqarolar madaniyati, manaviyati va marifati usishi orkali shakllanadi. «Osie mintakasi va musulmon Sharkidagi demokratik qadriyatlar va o’zgarishlarning rivojlanish tajribasi o’ziga xos xususiyatlar, o’ziga xos ananalarga ega. Sharkda demokratiya tushunchasi hamjihatlik goyasi, jamoatchilik fikrining ustivorligi zaminida shakllanadi. Bizning amamlakatimizda demokratik jaraenlar xalkimizning Qonunni xurmat kilish, Qonunga itoat etish kabi fazilatlariga mos ravishda rivojlanishi zarur. Axlokiy, manaviy qadriyatlar siyosiy munosabatlarda ham ustunlik kasb etishi darkor» deb takidlaydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov.
Huquqiy davlatning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri-huquqning oliy hukmronligidir. Huquqiy davlatda hamma narsa, xar qanday masala qonunlar, huquqiy meerlar asosida adolatli yul bilan xal etiladi. Qonun jamiyat va davlat xaetedagi eng muxim munosabatlarni tartibga solib turadi.Huquqiy davlatning negizi, uning poydevori-Qonun, Qonuniylikdir. Huquqiy davlat qonun asosida faoliyat kursatadigan, Qonun asosida yashaydigan, Qonun belgilab bergan chizikdan xar qanday xolatda ham chikmaydigan davlatdir.Huquqiy davlatning eng oliy o’zi ham, obru-martabasi ham, kalbi, tan-joni, xullasi kalom, tirikligi ham Qonun xazrati oliylaridir, huquqiy davlatning kuroli ham, ximoyasi ham, ko’zi ham, so’zi ham, kalkoni ham Qonundir.
Huquqiy davlatda birinchi navbatda davlatning o’zi, uning barcha organlari va mansabdor shaxslar ham Qonunga itoat etishlari majburiyligi Asosiy Qonunimizda belgilab kuyilgan. Uning 15-moddasida «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Qonunlarining ustunligi suzsiz tan olinadi», - deyilgan.
Qonun huquqiy davlatning poydevori bulsa, qonuniylik uning asosiy tamoyili, sharti ekanligi xakidagi masalaga O’zbekiston Prezidentining asarlarida, nutqlarida juda katta etibor berilgan. Uning «O’zbekiston-bozor munosabatlariga utishning o’ziga xos yuli» asarida bu xakda shunday deyiladi: «Qonunning ustivorligi-huquqiy davlatning asosiy printsipidir. U xaetning barcha sohalarida qonunning qatiyan xukmronligini nazarda tutadi. Hech bir davlat organi, xech bir xujalik yurituvchi va ijtimoiy-siyosiy tashkilot, xech bir mansabdor shaxs, xech bir kishi qonunga buysunish majburiyatidan xalos bo’lishi mumkin emas. Qonun oldida hamma barobar. Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa xech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar buladi. Qonun ustuvorligi uning mohiyatini bir-ikki jumla bilan baen etib bulmaydi. Uning tub mohiyati, bizlarning fikrimizcha, kuyidagilardan iborat:
- Qonunning ustuvorligi barcha joriy qonunlar va meeriy-huquqiy xujjatlar Konstitutsiya asosida va unga muvofiq bo’lishi zarurligini anglatadi.
- Bu tamoyil huquqiy davlatda, jamiyatda ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinishini bildiradi. Kimda-kim bu qoidaga amal qilmasa javobgar buladi.
- Qonunning ustuvorligini bilish, etirof etish-ijtimoiy adolat qaror topishining asosidir. Soxibqiron bobomiz Amir Temur aytganlaridek, «Qaerda Qonun xukmronlik qilsa, shu erda erkinlik buladi». Shuning uchun ham Amir Temur kuch-qudrat zurlik-zuravonlikda emas, aksincha, adolatda ekanini qayta-qayta uqtirgan.
- Qonun ustuvorligiga qati rioya qilish-huquqiy davlatning asosidir. O’zbekistondagi huquqiy davlatda birinchi urinda huquqiy, ikkinchi urin davlatning kuyilishi bejiz emas, albatta.
- Qonunning ustuvorligi-huquqiy davlatning asosiy tamoyilidir. U xaetning barcha jabxalarida qonunning qatiyan xukmronligini nazarda tutadi. Qonunlarni mensimaslikka, ularni bo’zishga xech kimning xaqi yuq. Madaniyatli va demokratik jamiyatda qabul qilingan qonunlar, axloqiy «meerlar bo’ziladigan davlat huquqiy davlat bula olmaydi. Albatta fuqarolari qonunni pisand qilmaydigan davlat huquqiy davlat bula olmaydi».
- Qonun huquqiy davlatda xalqning irodasi ifodasidir. Shuning uchun ham u muqaddas xisoblanadi. Uni buzgan, mensimagan odam xalqning yo’ziga oeq quygan kishidir.
- Takror va takror aytadigan bulsak, bizning jamiyatimiz va davlatimizda qonun, tagin bir bor qonun kattayu kichik, jinsidan, millatidan, etiqodidan va mansabidan qati nazar, barcha uchun ustuvordir.
G’ayri insoniy g’oya hukmronlik qilgan mustabid, tuzum davridagi ijtimoiy adolatsizliklar va qonunsizlik jabr-jafosini uzoq yillar davomida kurgan uzbek xalqi jamiyat va davlat faoliyatining hamma jabxalarida qonun, faqat qonun ustuvorlik qiladigan davrlar etib kelishini zur intizorlik bilan kutgandi. Mustaqillik tufayli uning orzu-niyatlari ruebga chikdi. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatimiz tashkil topayotganligi bu yildagi kutlug’ qadamdir.Qonun ustuvorligiga asoslanib faoliyat kursatadigan jamiyat va davlatda yashaydigan inson dunyoda o’zini baxt-saodatli xisoblaydi. Bunday jamiyat va davlatni xalq ommasi, jamiki fuqarolar o’zining birdan-bir suyanchigi, posboni, najot qalasi deb biladi va xurmat qiladi. Xalqning manfaatlarini, qadr-qimmatini uz ximoyasiga oladigan qonunlarning quli sifatida xizmat qilishni fuqarolar o’zi uchun or-nomus deb emas, balki faxr-iftixor, shon sharaf deb biladi va uni ezozlaydi.
Asosiy qonunda belgilab quyilganidek, O’zbekiston Respublikasida davlat xokimiyati uning birdan-bir manbai bulgan xalq manfaatlarini kuzlab va Konstitutsiyamiz hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidan amalga oshiriladi. Xalq davlatni boshqarishni bevosita eki saylab quyilgan uz vakillari orqali amalga oshiradi. Xalqning davlatni bevosita boshqarish vositalarining asosiylaridan biri-referendumdir. Referendum utkazish qonun yuli bilan belgilanadi. Jamiyat va davlat xaetining eng muxim masalalari xalq muxokamasiga taqdim etiladi, yani referendum utkaziladi. Referendumda qabul qilingan qarorlar bizda oliy yuridik kuchga ega bulib, uni faqat referendum utkazish yuli bilan bekor qilish mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 10-moddasida aytilishicha «O’zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin.
Jamiyatning biron-bir kismi, siyosiy partiya, jamoat birlashmasi, ijtimoiy xarakat eki aloxida shaxs O’zbekiston xalqi nomidan ish olib borishga xakli emas».
Konstitutsiyamizga muvofik, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti O’zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi xokimiyat boshligidir. Prezident ayni vaktda Vazirlar Maxkamasining Raisi xisoblanadi.
Prezident O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy teng va tug’ridan-tug’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yuli bilan besh yil muddatga saylanadi.
Konstitutsiyaning un tukkizinchi bobida O’zbekiston Respublikisining yuksak vakolatlari tula ifodalangan. Ulardan bazi birlari kuyidagilardan iborat:
O’zbekiston Prezidenti
Mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda respublikasi nomidan ish kuradi;
Respublika Oliy Majlisiga xar yili ichki va xalqaro axvol xususida malumotnoma takdim etadi 4 ijro etuvchi xokimiyat devonini tuzadi va unga raxbarlik qiladi;
Respublika oliy xokimiyati va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini taminlaydi;
Bosh Vazir, uning birinchi urinbosari, urinbosarlarini, Vazirlar Maxkamasi azolarini, O’zbekiston Respubikasi Bosh Prokurori va uning urinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni Oliy Majlisning tasdigiga kiritadi;
Oliy Majlisi Konstitutsiyaviy sud raisi va azolari, Oliy sud raisi va azolari, Oliy xujalik sudi raisi va azolari lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi;
Viloyatlar xokimlarini va Toshkent shaxar xokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi;
Respublika Qurolliy Kuchlarining Oliy Bosh kumondoni xisoblanadi.
Davlat xokimiyatining yana bir tamoyili-bu xokimiyatning taqsimlanishidir. Bu demokratik huquqiy davlatga xosdir. Ana shu tamoyil asosida davlat organlari tashkil qilinadi. Natijada biron-bir davlat organida xaddan tashqari vakolatlar tuplanib qolishining oldi olinadi. Turli davlat organlarining vakolatlari aniq bulib, ular bir-birining vazifasini bajarishga, urnini bosishga xarakat qilmaydi. Turli davlat organlari bir-birini nazorat qilib turadi. Hokimiyatning suistemol qilinishiga yul quymaydi.
Hokimiyatning bulinish tamoyili Asosiy Qonunda hamda O’zbekiston Prezidenti asarlarida belgilab berilgan. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining II-moddasiga muvofiq davlat xokimiyati tizimi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimiyatidan iborat.
O’zbekistonda uch xokimiyatdan xar birining vakolatlari va vazifalarining aniq belgilab quyilganligi, ularning mustaqil faoliyat kursatishlari jamiyatimizda ijtimoiy adolatni qaror toptirish va qonunchilikni mustahkamlashda katta urin tutadi.
Konstitutsiyada belgilab kuyilganidek, O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bulib, qonun chikaruvchi xokimiyatni amalga oshiradi, shaxar va tuman Kengashlari tomonidan bajariladi.
O’zbekistonda qonun chiqaruvchi xokimiyat organi-respublika parlamenti dastlab Oliy Kengash deb atalib 1990-1994 yillarda faoliyat kursatdi. Oliy Kengash murakkab davrda-sobik shurolar tuzumining qonunlari xali kuchda bulgan paytda faoliyat kursatgan bo’lishiga qaramay yaxshi va unumli ishladi. Yangi jamiyat qurish yulida sobiq Oliy kengashimiz 200ga yakin qonunlar va 500dan zied qarorlar qabul qildi. O’zbekitson istixlolini elon qilib, davlat mustaqilligining siyosiy-huquqiy asoslarini, manaviy negizlarini tayerladi va amalga oshirdi. Mamlakatimiz tarixida birinchi bor O’zbekiston Prezidentini sayladi. Mustaqillik Deklaratsiyasini elon kildi. O’zbekistonning davlat mustaqilligi xakidagi tarixiy qonunlarni va uning asosiy qonunini qabul etdi. Bularning barchasi tarixiy vokeadir.
2002 yilda umumxalq referednumi utkazildi va referendum natijasida O’zbekistoni Respublikasi qonun chikaruvchi xokimiyati Oliy Majlis ishlash tartibi ikki palatali Parlament asosida amalga oshirila boshlagan. Mazkur yilda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi taxriri nashr etilgan. Bu xujjatda parlament vakolatlari tuliq uz ifodasini topgan.
O’zbekiston xalqi demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishni konstitutsiyaviy normalar asosida bosh maqsad etib belgilangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti shunday degan edi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati-ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustivor bulib, u insonning uz-o’zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha erdam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklarini tula darajada ruebga chikishiga kumaklashadi. Ayni vaqtda, boshka odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishga yul quyilmaydi. Yani erkinlik va qonunga buysunish bir vaqtning o’zida amal kiladi». Buning uchun, eng avval, kishilarning siyosiy faolligini yuksak darajaga kutarishiga aloxida etibor qaratish talab etiladi. Fuqarolarning siyosiy-ijtimoiy jihatdan etukligi uning davlat xaeteda faol ishtirok etishi bilan belgilanishi shubxasiz.
İstiqlolga erishilgan kundan to shu bugunga qadar, O’zbekiston Respublikasi suveren davlat sifatida o’zining iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, manaviy qudratini jadallik bilan qadamba qadam rivojlantirib kelmokda.
O’zbekiston Respublikasida kelgusida huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish maqsadida juda katta ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Shu maqsadda oxirgi uch yil mobaynida O’zbekiston parlamentini ikki palatali qilib shakllantirish uchun bir nechta qonun xujjatlari qabul kilindi. Ular orasida mamlakatimizda ilk bor ikki palatali parlamentga saylovlar bulib utdi va bu goyat muxim vokea esa tariximiz saxifalariga zargal xarflar bilan ezib quyildi.
Mamlakatimizda 2002 yilning 27 yanvarida utkazilgan umumxalq referendumi va u asosida qabul qilingan «Referendum yakunlari hamda davlat xokimiyati tashkil etilishining asosiy printsiplari tug’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tug’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tug’risida»gi konstitutsiyaviy Qonunlari ikki palatali parlament tizimiga utish uchun zarur huquqiy asosni yaratdi. Shu Qonunlar asosida O’zbekiston Konstitutsiyasiga tegishli uzgartirishlar kiritildi, saylovlar tug’risida qonunlarimiz esa yanada takomillashtirildi.
Albatta, erkin demokratik jamiyat kurish istagi bilan yashayotgan xar bir xalq yaratilayotgan xar bir Qonunning adolatli, xalqchil, sodda va tushunarli, inson huquq va manfaatlarini yanada chuqurroq ximoya qila oladigan bo’lishiga erishishga intiladi.
O’zbekiston Respublikasida ikki palatali parlamentning shakllantirishdan maqsad esa kuyidagilardan iborat:
Birinchidan–parlament uz vakolatlarini samarali amalga oshirilishi, xar tomonlama asosli va puxta qarorlar qabul qilishi uchun zarur bulgan o’zaro muvozanat va cheklovlar tizimini yaratish;
İkkinchidan–Qonunchilik palatasi uz faoliyatini doimiy professional tarzda olib borishini nazarda tutgan xolda, parlamentning Qonun ijodkorligi borasidagi ishining sifatini keskin oshirish;
Uchinchidan-Senat asosan maxalliy Kengashlar, xududlarning vakillaridan iborat bo’lishini hamda vakillik vazifasini bajarishini inobatga olib, umumdavlat va xududiy manfaatlarning mutanosibligiga erishish.
Turtinchidan-Axolining mamlakat ijtimoiy va siyosiy xaetedagi ishtiroki kulamini yanada kengaytirish.»
Yuqorida takidlab utilgan maqsadlar avvalo, mamlakatimizni modernizatsiya qilish borasida uzoqni kuzlaydigan «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan tamoyil asosida amalga oshirilishi kerak, albatta.
Uylaymizki, ikki palatali parlamentning afzalliklari juda kup. Bunday parlament faoliyatida jamiyatning turli qatlamlari doirasi kengrok qamrab olinadi, xududlar manfaati esa tuliq aks etadi. Albatta yuqori palata deputatlariga kuyi palata deputatlariga nisbatan yanada kuproq talab quyiladi.
Shuning uchun yukori palata tarkibida malakasi yuqori, tajribasi kup, eshi va xurmati ulug’ bulgan kishilar buladi. Bu palata uz faoliyati orqali kuyi palatani muvozanatga solib turadi, u qabul qilgan Qonun va qarorlarni takomillashtiradi, baxs-munozaralarda esa bexuda extiroslarga berilmaydi, qurilayotgan masalalarni davlat manfaatlari foydasiga xal qilishga intiladi.
Bundan tashqari, ikki palatali parlament kuyi palatani professional asosda shakllantirishga imkon yaratadi. Shu asosda deputatlarning maxsus bilim va malakaga ega bo’lishi, siyosiy-ijtimoiy jaraenlardan yaxshi xabardorligi, shu bilan birga maxoratti ular tayerlayotgan Qonun loyxalari sifatiga ham ijobiy tasir etadi.
O’zbekiston Respublikasining İjro etuvchi xokimiyatini Vazirlar Maxkamasi amalga oshiradi. Agar kuchli ijroiya xokimiyati bulmasa eng demokratik yul bilan qabul qilingan Qonunlar ham bajarilmasligi anik. Amalga oshmagan Qonunning amaliy ahamiyati bulmaydi. Mamlakatimizda ijro xokimiyati Prezident va Vazirlar Maxkamasi tomonidan, joylarda esa tuman, shaxar va viloyat xokimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Sud xokimiyati O’zbekiston Respublikasi davlatchilik tarixida ilk bor fakat Mustaqillik xokimiyat tarmogi sifatidagi mavkesi, vakolatlari, huquqlari taminlandi. Konstitutsiyaning 106-moddasida «O’zbekiston Respublikasida sud xokimiyati Qonun chikaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshka jamoat birlashmalaridan mustaqil xolda ish yuritadi» deb kursatilgan. Sud xokimiyati Qonunning ustunligini barcha fuqarolarning Qonun oldida tengligini taminlaydi. Sudyalar mustaqildirlar, faqat Qonunga buysunadilar.
Mustaqillik yillarida demokratik huquqiy davlatni barpo etish, davlat xaetining huquqiy asoslarini yaratish, xokimiyat vakolatlarini taqsimlash masalasida juda katta ishlar amalga oshirildi. Parlament xuzuridagi İnson xukuklari buyicha vakil (ombudsman) instituti O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan Oliy Majlisning birinchi sessiyasida tashkil etildi va 1995 yil 6 mayda Oliy Majlis qaroriga binoan uning xuzurida Vakilning inson huquqlari borasidagi vazifalarni namunali amalga oshirishiga kumaklashish uchun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya kilish Komissiyasi tashkil etildi. Vakil va Komissiya faoliyati Oliy Majlisning 1995 yil 29 avgust Karori bilan tasdiklangan Oliy Majlisning İnson huquqlari buyicha vakili (ombudsman) tug’risidagi Nizom bilan tartibga solingan.
İnson huquqlari buyicha vakil xaqidagi Qonun loyxasi umumxalq muxokamasi uchun «Xalq so’zi», «Narodnoe slovo» gazetalarida 1997 yil 14 fevralda elon qilindi. 1997 yilning 24 aprelida esa O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sakkizinchi sessiyasida «Oliy Majlisning İnson huquqlari buyicha vakili (ombudsman) tug’risida» Qonun qabul qilindi.
Mazkur Qonun inson huquqlari buyicha Vakilning Huquqiy xolatini, faoliyat sohasi va tamoyillarini, shuningdek, lavozimga saylanish va ishdan bushatilish tartibini, fuqarolarning shikoyat va arizalarini kurib chikishdagi vakolatlari hamda fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ximoyalashdagi huquqlari va majburiyatlarini belgilab beradi.
Bu institut 1809 yil Shvetsiyada ilk konstitutsion normalar yuzaga kelishi va xokimiyat, boshqaruv va sud organlarining ularga rioya qilishlari ustidan parlament nazorati urnatish zaruriyati paydo bulganligi tufayli yuzaga kelgan. Belgilangan lavozimning shu vaqtga qadar dunyoda uxshashi bulmagan, zero «ombudsman» avvalboshda fuqarolarni mamuriyat jabr-zulmidan ximoya kilish funktsiyasini utagan. «Ombudsman» o’rta asrlardagi shved tilida «ombud» so’zini, yani kuch-kudrat, obru-etibor degan manoni anglatib, shu ish bilan shug’ullanuvchi shaxs, vositachi exud boshqa odamlar vakili xisoblanadi. Huquqiy manoda ombudsman ishonchga loyiq betaraf shaxsni bildiradi. U fuqarolar huquqini hamda barcha davlat organlari va ularning vakillari ustidan keng nazorat olib borish shaklidagi bevosita parlament nazorati olib borishga vakolatlangan.
1919 yildan boshlab bunday organlar asta-sekin boshka mamlakatlarda tasis etildi va Huquqiy nazorat tizimiga kiritildi. Ular parlament va sud nazorati tarzida, shuningdek mamuriy organlar tomonidan amalga oshirila bordi. Bunday institutga extiej mavjud bulgan, boshqa institutlar davlat boshkaruviga nisbatan etarli nazorat vazifasini bajara olmagan va demokratik davlatda mamuriy uzboshimchalikdan fuqarolarni kushimcha ximoya kilish zarurati yuzaga kelgan paytda paydo buldi. Ombudsman parlamentning barcha ijroiya organlari ustidan ananaviy nazorat olib borishiga erdamlashadi, ularni tuldiradi va kengaytiradi. Shu sababdan jaxonning aksar mamlakatlari uzlaridagi mavjud nazorat shakllarini yana bir shakl – «ombudsman» modeli bilan boyitmoqdalar.
Hozirgi vaqtda dunyoda yuzga yaqin «ombudsman» mavjud bulib, mazkur lavozimdagi shaxslar bazi mamlakatlarda «ombudsman», bazilarida vositachi (mediator), uchinchi bir xillarida esa parlament vakili va turtinchilarida, xuddi bizning O’zbekistonimizda bulganidek, İnson huquqlari buyicha vakil deb yuritiladi. Xorijiy mamlakatlar tarixi va amalieti bu institutning ikki xil turi: parlament ombudsmani (Shvetsiya, Buyuk Britaniya va boshkalar) hamda ijroiya xokimiti ombudsmani (AQSh, Frantsiya, Kanada) borligidan guvoxlik beradi. Ombudsman institutining vakolatli eki ijroiya xokimiyati organi ekanligi uning huquqiy bazasiga, lavozimiga tayinlanish va ishdan bushatilishiga, uning funktsiyasi tahliliga qarab aniqlanadi.
Oliy Majlisning İnson huquqlari buyicha vakili (ombudsman) uz faoliyatini olib borishda uning faoliyatini tartibga soluvchi Qonungagina emas, balki boshqa normativ Huquqiy xujjatlarga ham asoslanadi. Bunday xujjatlar qatoriga kotibiyat faoliyati tug’risidagi Nizom, Vakil koshidagi İnson huquqlari va erkinliklariga rioya etish Komissiyasi Reglamenti, Oliy Majlisning İnson huquqlari buyicha vakili (ombudsman) tug’risidagi Nizom kabilar kirib, bular Vakil faoliyatining barcha yunalishlarini batafsil belgilab beradi.
Vakil uz vazifalarini bajarishda 1994 yil 6 maydagi «Fuqarolar murojaatlari tug’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni, 1995 yil 30 avgustdagi «Fukarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xarakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish tug’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining boshqa Qonun xujjatlari hamda inson huquqlari buyicha xalkaro konventsiyalarga amal kiladi.
O’zbekistondagi Vakil keng Huquqiy vakolatlarga ega bulib, uning faoliyati davlat va fuqaro, jamiyat va shaxsga oid ijtimoiy munosabatlarning muxim sohasini uz ichiga oladi. Hozirgi zamon jamiyati xaeti va faoliyatining Vakilga talluqli bulmagan birorta sohasi yuk, chunki inson va uning xaq-huquqlari, erkinliklari va Qonuniy manfaatlari Vakilning asosiy dikkat obekti xisoblanadi.