Ruzimurodov Behruz 18-seminar Mavzu: Gumanitar intervensiya va axloq: Gumanitar intervensiya axloqiy jihatdan oqlanishi mumkinmi yoki yo’q?

Ushbu aralashuv davlatlarning strategik manfaatlariga to'g'ridan-to'g'ri tahdid solishi shart emas, aksincha insonparvarlik maqsadlari bilan bog'liq vaziyatlarga javob beradi.


Gumanitar intervensiyaning huquqiy asoslari
Ushbu konsepsiyaning huquqiy asoslari hozirda ham anchagina tortishuvlarga sabab bo’lmoqda. Xususan, BMT ustavining VII bobi Xavfsizlik Kengashiga "tinchlikka tahdid, tinchlikni buzish yoki bosqinchilik harakati" bo'lgan hollarda chora ko'rishga imkon beradi. Biroq, bu boradagi har qanday qarorni barcha besh doimiy a'zolar qo'llab-quvvatlashi kerak (yoki hech bo'lmaganda ulardan biri veto qo'ymasligi kerak).
Ammo, 1945 yildagi BMT Xartiyasining 2 moddasida "hech qanday holatlar ham biror bir davlatning ichki yurisdiktsiyasiga tegishli bo'lgan masalalarga aralashishga ruxsat bermasligi kerak" deb ta'kidlangan. Shunday qilib, insonparvarlik aralashuvi tarafdorlari ham, muxoliflari ham Birlashgan Millatlar Tashkilotining ustavida o'zlarining qonuniy asoslariga ega bo'lganligi sababli, suverenitet yoki gumanitar sabablar ustun bo'lishi kerakligi to'g'risida hali ham tortishuvlar mavjud. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ham insonparvarlik aralashuvi bilan bog'liq masalalar bilan doimiy ravishda shug'ullanib kelmoqda. Bundan shuni anglash mumkinki, Gunamitar aralashuv konsepsiyasi tarafdorlari hozirda anchagina kuchli.
Yuqoridagi ta’riflar bizda quyidagi savolni keltirib chiqaradi: Xo’sh, Gumanitar aralashuv axloqiy jihatdan oqlanishi mumkinmi? Bu savolga dastlab turli falsafiy maktlablar va ularning atoqli olimlarining fikrlariga asoslanib, so’ngra subyektiv tarzda javob berishga harakat qilamiz.
Gumanitar aralashuvni adolatli va asosli harakat sifatida ko'rish mumkinmi degan munozaralar, asosan, konseptsiyani ko'rib chiqishga qaror qilgan turli xil nazariyalarga bog'liqdir. Xalqaro munosabatlar maktabida biz gumanitar aralashuvni realistik, konstruktivistik, liberalistik va idealist nazariyalar nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Realistik nazariya haqida gap ketganda, insonparvarlik aralashuvi hech qachon sof insonparvarlik bo'lishi mumkin emas, chunki asosiy aktyorlar o'z manfaatlaridan kelib chiqib harakat qiladigan davlatlardir. Bundan tashqari, realistlarning ta'kidlashicha, aralashish yoki aralashmaslik to'g'risidagi qarorlarni bu mamlakatda o'z manfaatlari bo'lgan siyosiy qaror qabul qiluvchilar qabul qqilishlari mumkin. Shu sabali ham, ba'zi realistlar gumanitarizmni davlatning xulq-atvorida alohida kategoriya sifatida ko'rib chiqmaslik kerak, deb ta'kidlaydilar. Ushbu yondashuvdagi muammolardan biri, agar davlatlar bunga moddiy qiziqish bildirmasa, bu aralashuvning etishmasligiga olib kelishi mumkin. Realistik nazariya shu tariqa davlat manfaatlariga mos kelmasa, axloqiy harakatni istisno qiladi. Konstruktivist nazariyotchilarning fikriga ko'ra, davlatning shaxsiy manfaati uning o'ziga xosligi, shuningdek, demokratiya, erkinlik va inson huquqlarini rivojlantirishni o'z ichiga olgan umumiy qadriyatlar va tamoyillar bilan belgilanadi. Shuning uchun, agar biz ushbu qadriyatlarni axloqiy jihatdan qadrli deb hisoblasak, yuqorida aytib o'tilgan ma'noda o'z manfaati uchun aralashish axloqiy jihatdan oqlanishi mumkin. Bundan tashqari, ular axloq va shaxsiy manfaatlar bir-birini inkor etmasligini ta'kidlaydilar. Muayyan konstruktivistlar uchun aralashuvni muvaffaqiyatga xalaqit beradigan bosimga duch kelmaslik uchun uni global darajada qonuniy deb bilish muhimdir.
Liberalizm insonparvarlik aralashuvining axloqiy manbalaridan biri sifatida qabul qilinishi mumkin, chunki bu nazariya tarafdorlarining fikricha agarda biror bir millat yoki xalq davlatning zulmiga duchor bo’ladigan bo’lsa, boshqa xalqalar ularga yordam ko’rsatishlari lozim. Ayrim liberalistlar hattoki milliy o'z taqdirini belgilashni shaxsning demokratik hukumatga bo'lgan huquqidan yuqori deb biladilar va faqatgina demokratiya xavf ostida bo'lgan paytda aralashuvning axloqiy kelib chiqishini rad etadilar. Ushbu kontekstdagi liberalizmning bir turi - bu suverenitetni faqat vositaviy qiymat sifatida qabul qiladigan radikal liberalizmdir. Radikal liberalistlar inson huquqlari himoyasini Xavfsizlik Kengashining qarorlaridan qatiy nazar gumanitar aralashuv mamalga oshirilishi lozmin, deb ta'kidlaydilar. Ular Xavfsizlik kengashinin qaroriga ko’ra 1994-yilda Ruanda genotsidiga aralashuvning amalga oshirilmagani natijasida millionga yaqin inson halok bo’lganini o’z fikrlariga argument sifatida keltirishadi. Bu yerda idealist nazariya ham mavjud bo'lib, unga ko'ra barcha shaxslar umumiy qadriyatlar, huquqlar, burchlar va umumbashariy me'yorlar orqali bir birlariga bog'lanadi. Idealist nazariyada dunyo katta hamjamiyat sifatida ko'rilganligi sababli, har bir kishi umumiy gumanitar qonun orqali bog'lanib, aralashuvni davlat suverenitetiga qarshi buzilish o'rniga legitim harakatga aylantiradi. Ularga ko’ra, Dunyoning bir qismida sodir bo'layotgan inson huquqlari buzilishi barchaga bir xil ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu sabali ham bir xalqqa nisabatan qilingan zulm boshqa xalqlarga nisbatan amalga oshirilgan deb hisoblanadi va ushbu konsepsiya to’liq oqlanadi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi xalqaro huquq suveren tenglik printsipini o'rnatadi va shu sababli suveren davlatni tashqi aralashuvga bo'ysundirish odatda noqonuniy hisoblanadi. Gumanitar aralashuv va xalqaro huquqiy tizim o'rtasidagi yuzaga kelishi mumkin bo'lgan to'qnashuvni bartaraf etish uchun ikkita tushunchani murosaga keltirish va axloqiy jihatdan oqilona aralashish shartlarini belgilash uchun ba'zi falsafiy urinishlar mavjud. Yigirmanchi asrning eng nufuzli siyosiy faylasuflaridan biri bo'lgan Jon Rovls o'zining "yaxshi tartibli jamiyat" tushunchasiga asoslangan gumanitar aralashuv nazariyasini taklif qiladi. Roulzning fikriga ko'ra, yaxshi tartibli jamiyat tinch va qonuniy bo'lishi kerak va u insonning asosiy huquqlarini hurmat qilishi kerak. Bunday tartibli jamiyatlar o'rtasida aralashmaslik printsipi ta'minlanishi kerak. Boshqa tomondan, ekspansionist yoki inson huquqlarini buzadigan rejimlar xalqaro huquqdan himoyalanmagan: etnik tozalash kabi og'ir holatlarda, boshqalarning majburiy aralashuvi qonuniydir.
Marta Nussbaum esa, Roulzning yondashuvini tanqid qilmoqda. Uning ta'kidlashicha, davlatlarning emas, balki shaxslarning azoblari insonparvarlik aralashuvining axloqiy asoslarini tashkil qiladi. Shuning uchun, "yaxshi tartiblangan jamiyat" tushunchasi, shaxslarga emas, balki davlatga e'tibor qaratib, aralashuvning asosli yoki yo'qligini aniqlay olmaydi. Buning o'rniga Nussbaum inson erkinligiga asoslangan aniqroq standartni taklif qiladi. U " milliy suverenitetni inson erkinliklarini targ'ib qilish chegaralarida hurmat qilish kerak", deb ta'kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda, agar davlat o'z fuqarolariga erkin hayot kechirish qobiliyati kabi asosiy huquqlarni taqdim eta olmasa, unda tashqi aralashuv oqlanadi.
Ba'zi tanqidchilar gumanitar aralashuv uchun zamonaviy falsafiy dalillar amaldagi xalqaro huquqning kamchiliklarini tan olmaydilar, deb ta'kidlaydilar. Xalqaro aloqalar bo'yicha mutaxassis Marta Finnemor gumanitar inqirozlar ko'pincha xalqaro huquqning eng asosiy tamoyillari: suverenitet, inson huquqlari va o'z taqdirini o'zi belgilash o'rtasidagi ziddiyatni o'z ichiga oladi, deb ta'kidlaydi. Natijada, ushbu barcha printsiplarni insonparvarlik aralashuvining aniq axloqiy ko'rsatmasiga qo'shishga qaratilgan falsafiy urinishlar behuda deb hisoblanadi. Huquqshunos olim Erik Poznerning ta'kidlashicha, mamlakatlar inson huquqlari va jamoat manfaatlari to'g'risida turli xil qarashlarga ega, shu sababli umumiy axloqni aks ettiradigan nisbatan sodda qoidalar to'plamini tuzish muvaffaqiyatga erishishi mumkin emas.
Axloqiy jihatdan olib qaralsa, bu borada men realistik nazariya tarafdorlarining fikriga qo’shilaman. Chunki, zamonaviy dunyo siyosatiga sinchiklab nazar tashlasak, u yerda kuchlar nisbatining realistik shakli amalda ekanini ko’rish mumkin. To’g’ri, BMT ustavida barcha mamlakatlar siyosiy jihatdan tengdirlar, degan jumla bor, lekin bu jumla qachon va qayerda ish berganini hech kim aniq aytib berolmaydi. Dunyo tarixning o’qsiman yondashuvidan kelib chiqib aytadigan bo’lsak, bunday holat insoniyat tarixida yuz bermagan.
Realistik nazariyaga ko’ra dunyo siyosatida obyektiv qarorlarning o’zi mavjud emas va barcha harakatning asosida manfaat yotadi. Men bu fikrga 100 foiz qo’shilaman. Deylik, Afrikada fuqarolar urushi bo’lyapti, yoki hukumat tepasida bir qabila kelib, boshqa qabila vakillariga nisbatan genotsid uyushtiryapti, lekin bu yerga gumanitar intervensiya uyushtirish haqida umuman gap so’z yo’q. Chunki, bu intervensiyaani uyushtiruvchi mamlakat uchun bu hech qanday manfaat olib kelmaydi. Lekin, deylik hukmron rejim jinoyat sodir etayotgan mamlakat, masalan, Iroq yoki Afg’oniston, intervensiya uyushtiruvchi mamlakatning qiziqishlari doirasida bo’lsa, bu yerga zudlik bilan gumanitar intervensiya uyushtiriladi. Bu vaziyatda ushbu tushunchani qanday oqlash mumkin? Bunda u o’zining ,,gumanitar’’ xarakterini yo’qotib qo’ymayaptimi?
Bir so’z bilan aytganda, gumanitar intervensiya o’ta subyektiv konsepsiya bo’lib, men uning o’rniga ,,manfaatlar intervensiyasi’’ degan tushunchani ishlatgan bo’lardim.