«РУҲият оламида» Тўгарагини ташкил этиш бўйича тавсиялар

Муҳаббат ва унинг турлари
Шуниси таассуфланарлики, ҳозирги кунга қадар муҳаббат тушунчасига ягона илмий таъриф, тавсиф берилмаган, бевосита унга бағишланган илмий асарлар ниҳоятда кам. Кишилар онгида бўлгани каби бадиий асарларда ҳам муҳаббат ҳақидаги турлича, кўпинча бир-бирига зид фикр ва таърифларни учратиш мумкин. Баъзи муаллифлар эса муҳаббат ҳисларини соф руҳият компоненти сифатида баён етиб, ундаги физиологик компонентни инкор этадилар.
Физиологик компонент ҳайвонларга хос бўлган органик эҳтиёжларни қондиришдан иборат инстиктнинг ифодаланиши сифатида идрок этилади. Шу сабабли ҳам улар одам ҳайвоний ҳирсдан, жинсий интилишлардан озод бўлиши керак деб ҳисоблашади ва муҳаббат ҳисларига бирёқлама ёндашишади. Классик асарларда жумладан қадимги ҳинд трактатида муҳаббатга бирмунча тўлиқ таъриф берилади: «Ақл майли ҳурматни туғдирса, қалб майли дўстликни, тана майли хоҳишни туғдиради. Ақл, қалб ва тана бир бўлиб севги муҳаббатни туғдиради».
Волтер: «Севги-муҳаббат - бу ҳам қалб, ҳам ақл ва танага бир вақтнинг ўзида ҳужум қилинадиган энг кучли, завқли ҳис-туйғу улардан биридир», - деб таъриф беради. Бу таърифларни ўзаро таққослаш ва руҳий таҳлил қилиш, севги муҳаббатда зарурий руҳият компоненти билан бир пайтда физиологик компонент ҳам ҳисобланади.
Қадимги юнонлар севги-муҳаббатни қандай йўналишда кетишига қараб, икки турга - «эрос» ва «агапе» га бўлганлар, ваҳоланки, улар муҳаббатнинг икки муҳим томонидир, яъни «эрос»- муҳаббат обектига эга бўлишга, уни ўзиники қилиб олишга қаратилган бўлса, «агапе» - ҳиссиётни бошидан кечираётган шахснинг ҳиссиёт обектига ўзини бағишлашдир.
Ана шу ҳиссиёт ҳар бир одамда учрайди. Шу ҳиссиётларда қайси бири устунлик қилишига қараб, кишидаги муҳаббатни, аниқроғи ҳиссиётни бошидан кечираётган шахсни ва унинг муҳаббатдаги истиқболини ҳам олдиндан айтиб бериш мумкин.
ашарти «агапе» устунлик қилса, ҳиссиётнинг умри узоқ бўлиши ва аксинча «эрос» устун бўлса, тез орада ҳиссий қониқиш содир бўлиб, бундай одамдаги муҳаббат ҳисларининг умри ниҳоятда қисқа бўлиши мумкинлиги кузатилади. Севги-муҳаббат туйғуларини Д.А. Ли бир неча турларга бўлади:
1) ЭРОС-кучли севги-муҳаббат ҳислари бўлиб, бу ҳислар асосида ётган мотив муҳаббат объектига жисмоний эга бўлиш. Бунда жинсий интилиш етакчилик қилади.
2) ЛЮДУС-севги ҳисларини унчалик чуқур бўлмаган муҳаббат ўйини сифатида идрок қилинадиган, севги ҳислари объекти осон алмашиши мумкин бўлган тури.
3) СТОРГЕ-ташқи кўринишидан кучли ифодаланмаган, аммо ишончли муҳаббат — дўстлик тури.
4) ПРАГМА (Л+С)-людус ва сторгелардан иборат доимо онг назоратида бўлган, севган шахсининг манфаатларини кўзлаган мақсадлари асосида юзага келган севги ҳисларидир.
5) МАНИЯ (Е+Л)-эрос ва людусдан иборат бўлиб, севган киши севги объектидан тобелиги билан характерланади. Аммо эрос ва людусдан бу турнинг фарқи севган шахсда ўзига ишонч ҳислари етарли бўлмайди.
6) АГАПЕ (Е+С)-эрос ва сторгелар йиғиндисидан иборат кучли ифодаланадиган севган киши муҳаббат обектига ҳамма нарсасини ва ҳатто ўзини ҳам бағишлашга тайёр бўлган ҳислар тури ва ҳоказо. Кузатишларга кўра эркакларнинг севги муҳаббат ҳисларида кўпроқ қисмини эрос ва людус, аёлларда эса прагма, сторге ва мания турлари ташкил этади.
Ўсмир ва ўспирин ёшидаги ўғил ва қиз болаларда кўпроқ мания тури, катта ёшдагиларда эса бошқа турлар кузатилади. Бир шахснинг ҳаётида муҳаббатнинг юқоридаги бир неча турлари алоҳида кузатилиши мумкин. Баъзиларда эса фақат битта тур учрайди. Бизнинг фикримизча, муҳаббат турлари севган ва севилган кишиларнинг ёшига, ҳуснига, маълумотига, маданий савиясига, жамиятда тутган мавқейига, ҳаёт тарзига, дунёқарашига, қайси муҳитда тарбия кўрганлигига, характерига, жинсий ҳулқига, қарама-қарши жинс ҳақидаги тасаввурига, нерв систэмасига, миллий психологик хусусиятларига боғлиқ.
Баъзи йигит ва қизларда севги ҳислари бир турда бошланиб, маълум вақтдан сўнг ўзга турига ўтиши мумкин. Масалан: «Эрос» турида 4-Оила психологияси бошланиб «агапе»га айланиш ёки «людус» тарзида юзага келиб, «сторге» турига ўтиши мумкин. Агар муҳаббат турига назар ташлайдиган бўлсак, эркин муҳаббатнинг шаклланиши ўрта асрларга тўғри келади.
Хусусий мулкчиликнинг равнақи, антагонистик синфларнинг мавжудлиги, аёлларнинг ҳуқуқсизлиги эркин муҳаббатнинг равнақ топишига тўсқинлик қилади. «Лайли ва Мажнун», «Тоҳир ва Зуҳра», «Фарҳод ва Ширин», «Ромео ва Жулетта» кабиларни эркин муҳаббатнинг юзага келиши ва унинг тақдири ҳақидаги илк асарлар деб айтиш мумкин.
Тараққий этган жамиятда янги тартибларга асосан юзага келган оила, эркак ва аёл ўртасидаги мавжуд тенгсизликларни йўқотиш муҳаббатнинг юқори даражада равнақ топишига зарурий шарт-шароит яратади. Лекин афсуски, баъзи ёшлар «эркин ҳаёт», «эркин муҳаббат» каби руҳият омилларини нотўғри тушуниб, маънавий ахлоқсизликка майл қўйишяпти, инсонлар ўртасидаги энг нозик бўлмиш жинсий муносабатлардан эса «бойлик орттириш», «гўзал ҳаёт» кечириш манбайи сифатида фойдаланишмоқда.
Бу ахлоқий тубанлик, носоғлом дунёқараш оқибатидир. Бу ҳол баъзи оилаларда маънавий тарбия масаласи унутиб қўйилганлигининг, айрим таълим-тарбия муассасалари ва уларнинг педагогик жамоаларининг ўз вазифаларини етарли даражада уддалай олмаётганликлари натижасидир.