Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёлари оқимининг йил давомида тақсимланиши ва йиллараро ўзгарувчанлиги”

1.3. Ҳавза иқлим шароитининг ўзига ҳос хусусиятлари
Ўрта Зарафшон ҳавзаси иқлими Ўзбекистон текислик қисмидагига ўхшаш бўлиб, қиши совуқ, ёзи иссиқ ва қуруқ, ёғин кам. Ҳавза жанубда жойлашганлигидан ҳамда шимол, шимоли шарқдан тоғлар билан ўралганлигидан қишда ҳаво ҳаддан ташқари совиб кетмайди. Январнинг ўртача ҳарорати –0,9 ÷ –1,9 °C ни ташкил этади. Баъзан Арктика ҳавоси кириб келганда, энг паст ҳарорат –24 ÷ –35 °C гача пасаяди. Ёзда эса ҳаво очиқ бўлиб, +26 ÷ +28 °C атрофида бўлиб, энг юқори ҳарорат +40 ÷ +44 °C га етади [13].
Ўрта Зарафшон ҳавзасининг энг чекка ғарбий ва энг шарқий қисмларида ҳавонинг ўртача кунлик ҳарорати +10 °C дан юқори бўладиган даврлар йиғиндиси 15-18 кунгача фарқ қилади. Ҳаво ҳароратларидаги бундай фарқларининг асосий сабабларидан бири ‒ ҳар икки қисм эгаллаган ҳудудларнинг мутлақ баландликларидаги фарқларда бўлса, иккинчи сабаби ‒ Ўрта Зарафшоннинг ғарбий қисмлари туташиб кетган Қизилқум чўлининг баҳорнинг ўрталари ва охиридан қизиб бошланишидир.
Ўрта Зарафшон ҳавзасида совуқ бўлмайдиган кунлар бир йилда 213-215 кунни ташкил этади. Вегетация давридаги мусбат ҳароратлар йиғиндиси 4300-5000 °C га етади [13,14].
Ўрта Зарафшонда йилнинг илиқ даврларида ҳаво ҳароратининг юқорилиги ҳавода нисбий намликнинг паст бўлишига сабаб бўлади.
Кундузги ўртача нисбий намлик 24% дан 61 фоизгача ўзгариб туради. Маълумки, иқлимнинг қуруқлигини билдирадиган мезонлардан бири ‒ атмосфера ҳавоси нисбий намлигининг 30% дан кам бўлган кунлар сонидир. Бундай кунлар Ўрта Зарафшоннинг ғарбида, масалан, Навоий шаҳрида ўртача 179,9 кунни, шарқида, масалан, Самарқанд шаҳрида эса 127,9 кунни ташкил этади (1.3 - расм).
Нисбий намликдаги кескин фарқлар апрель ойилан бошлаб ҳаво ҳароратининг кўтарилиши билан сезиларли бўлади. Ҳаво намлигининг камайиши билан ўсимликлардан буғланиш, яъни транспирация жараёни кучаяди, бу эса ёз ойларида уларни тез-тез суғоришни талаб қилади. Ҳаводаги нисбий намликнинг камлиги туфайли ҳудуднинг ғарбий қисмида суғориш меъёри шарқий қисмига нисбатан анча юқоридир.

1.3-расм. Ўзбекистоннинг иқлим картаси

Ўрта Зарафшон ҳавзасига тушадиган ёғинлар миқдори ҳам унинг ғарбий ва шарқий қисмларида бир - биридан анча катта қийматларда фарқ қилади. Масалан, унинг ғарбий қисмларида йиллик ёғин миқдори кам бўлиб, атиги 120-150 мм га етади. Ғарбдан шарққа борган сари йиллик ёғинлар миқдори ортади. Масалан, Навоийда (мутлақ баландлиги 347 м) ўртача йиллик ёғин миқдори 180-200 мм, Каттақўрғонда (465 м) 282 мм, Самарқандда (695 м) 328 мм. Водийни ўраб олган тоғларда йиллик ёғин миқдори ортиб, Омонқўтонда 900 - 950 мм ни ташкил этади. Йиллик ёғиннинг кўп қисми баҳорда (49 фоиз) ва қишда (33 фоиз) ёғади, ёздаги ёғин миқдори йилликнинг бор - йўғи 4 фоизни ташкил этади.

Ҳавзада ёғиннинг бир қисми қор тарзида ёғади. Лекин, ҳароратнинг илиқ бўлиши туфайли қор қоплами узоқ турмай эриб кетади. Тоғларда эса, аксинча ҳароратнинг пастлиги туфайли, нисбатан узоқ вақт эримай туради.