II БОБ. ЎРТА ЗАРАФШОН ҲАВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ОҚИМИНИНГ ЙИЛ ДАВОМИДА ТАҚСИМЛАНИШИ
Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёлари ва сойлари оқимининг йил давомида тақсимланиши уларнинг тўйиниш манбаларига боғлиқдир. Биз ўрганаётган Ўрта Зарафшондаги дарёлар ва сойлар ҳавзаларига ёғадиган ёғинлар ёмғир ёки қор кўринишида тушади. Улар ҳудуддаги дарёлар ва сойлар оқимининг ҳосил бўлишини белгилайдиган асосий иқлимий омиллар ҳисобланади. Мазкур бобда асосий эътибор Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёлари ва сойлари оқимининг йил давомида ойлар ҳамда йил фасллари бўйича тақсимланишига қаратилди.
2.1. Дарёлар оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
Дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ўн кунликлар (декада), ойлар, фасллар, мавсумлар бўйича ўрганиш мумкин. Мазкур муддатлар бўйича оқимнинг тақсимланиши дарёнинг тўйиниш манбаларига боғлиқ бўлиб, шу дарё сув режимининг хусусиятларини ўзида акс эттиради. Маълум муддатлар (декада, ой, фасл) бўйича оқимнинг йил ичида тақсимланишини йиллик оқимнинг умумий миқдорига нисбатан ҳиссаларда ёки фоизларда ифодалаш мумкин [7, 8].
Адабиётларда қайд этилишича, ҳавзага ёғин фақат ёмғир кўринишида ёғса, дарё оқими унинг йил ичида тақсимланишини такрорлайди. Лекин, оқимнинг асосий қисми йилнинг совуқ даврларига тўғри келади. Чунки, бу вақтда ер сиртида намликнинг катталиги тупроқ-грунтларга бўладиган шимилишни камайтирса, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли эса буғланиш камаяди. Бу ҳолат ўз навбатида оқим коэффициентининг юқори бўлишини таъминлайди. Йилнинг иссиқ мавсумларида эса юқоридагиларнинг акси кузатилади [8, 9].
Ҳавзага ёғадиган атмосфера ёғинларининг маълум қисми қор кўринишида ёғса, қор қоплами ҳосил бўлиб, фақат ҳаво ҳарорати илигандагина оқим ҳосил бўлади. Агар дарёнинг тўйинишида бошқа манбаларнинг ҳиссаси унча катта бўлмаса, бундай дарёларда оқимнинг 70-90 фоизи баҳорга тўғри келади.
Маълумки, дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ўн кунликлар (декада), ойлар, фасллар, мавсумлар бўйича ўрганиш мумкин. Оқимнинг тақсимланиши дарёнинг тўйиниш манбаларига боғлиқ бўлиб, шу дарё сув режимининг хусусиятларини ўзида акс эттиради.
Оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини сув сарфини кузатиш маълумотларига эга бўлган дарёларда исталган муддат учун ҳисоблаш мумкин. Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги Ургутсой - Ургут ш., Омонқутонсой - Омонқутон қ., Оқдарё - Оғалиқ қ., Сазағансой - Сазаған қ., Тегирмонсой - Сағишмон қ., Тусунсой қ., Оқтепасой - Оча қ., Қарағачсой -Мавлон қ., Кўксарройсой – тоғдан чиқиши, Майдонсой – Олмаота, Бегларсой - Янги Оқчоб қ. дарёлари мисолида битирув малакавий ишининг мақсадига биноан, оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши ҳисобланди.
Юқорида келтирилганидек, 11 та дарёнинг ҳар бири учун маълум кузатиш йиллари қатори олинди. Ҳар бир дарё учун характерли йиллар аниқланди. Дарёлар оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши ана шу аниқланган қийматлар, яъни максимал, минимал ва ўртача сувли йиллардаги сув сарфлари учун аниқланди.
Дастлаб ушбу масалани Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги Ургутсой - Ургут ш., гидрологик постида кузатилган гидрологик маълумотлар асосида ёритамиз. Шу мақсадда мазкур дарёнинг гидрологик постида кузатилган сув сарфлари маълумотларига асосан, оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши ҳисобланди. Ҳисоблашлар юқорида айтилганидек, характерли йилардаги сув сарфларининг ойлик қийматлари асосида бажарилди. Ҳисоблашлар 2.1.-жадвалда келтирилди.
Ургутсой - Ургут ш., гидрологик постида оқимининг йил давомида тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойида, 1966- 2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматлари аниқланди. Сўнг қўйидаги 2.1-жадвалда шу қийматлар асосида дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ҳисоблашга ҳаракат қилдик. Биринчи навбатда, гидрологик постда кузатилган сув сарфларининг йиллик максимал қиймати аниқланди ва у 1969 йилга тўғри келди, бу қиймат 1,34 м3/с га тенг. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-май ойларида оқиб ўтган. Аниқроғи, йиллик оқим ҳажмининг 75,5 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Ўртача сувли йилдаги сув сарфи Qўрт= 0,41 м3/сек га тенг бўлиб, бу 2011 йилга тўғри келади. Бу сувнинг ҳам асосий қисми май-август ойларида оқиб ўтади.
Кам сувли йил эса 1977 йилда кузатилган бўлиб, бу йилдаги ўртача сув сарфи 0,17 м3/сек га тенг бўлди. Юқоридаги жадвал асосида дарё оқимини мана шу кам сувли 1977 йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши графиклари чизилди.
Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, йиллик оқимнинг асосий қисми март-май ойларида оқиб ўтган. Сўнг юқоридаги жадвал маълумотлари асосида ўрганилаётган дарё оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши графиклари чизилди (2.1.-расм).
2.1- жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Ургутсой - Ургут ш.)
Кўп сувли 1969 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,37
|
0,42
|
4,54
|
4,65
|
2,8
|
1,22
|
0,59
|
0,36
|
0,3
|
0,28
|
0,29
|
0,1
|
1,327
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,99
|
1,02
|
12,17
|
12,04
|
7,50
|
3,16
|
1,58
|
0,96
|
0,78
|
0,75
|
0,75
|
0,27
|
41,98
|
%
|
2,36
|
2,43
|
28,99
|
28,68
|
17,87
|
7,53
|
3,76
|
2,29
|
1,86
|
1,79
|
1,79
|
0,64
|
100
|
Ўртача сувли 2011 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,18
|
0,21
|
0,29
|
0,40
|
0,38
|
0,20
|
0,12
|
0,09
|
0,11
|
0,14
|
0,43
|
0,14
|
0,22
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2.68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,47
|
0,52
|
0,76
|
1,04
|
1,02
|
0,51
|
0,32
|
0,25
|
0,29
|
0,36
|
1,11
|
0,36
|
7,02
|
%
|
6,70
|
7,41
|
10,83
|
14,81
|
14,53
|
7,26
|
4,56
|
3,56
|
4,13
|
5,13
|
15,81
|
5,13
|
100
|
Кам сувли 1977 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,092
|
0,11
|
0,53
|
0,46
|
0,24
|
0,081
|
0,041
|
0,039
|
0,037
|
0,078
|
0,083
|
0,28
|
0,173
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,25
|
0,27
|
1,42
|
1,19
|
0,64
|
0,21
|
0,11
|
0,10
|
0,10
|
0,21
|
0,21
|
0,75
|
5,46
|
%
|
3,25
|
2,85
|
3,33
|
9,71
|
18,34
|
14,7
|
14,88
|
12,6
|
6,8
|
5,52
|
4,65
|
3,79
|
100
|
Кўп сувли 1969 йил
Ўртача сувли 2011 йил
Кам сувли 1977 йил
2.1-расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Ургутсой - Ургут ш.)
Юқоридаги чизмадан кўриниб турибдики, кам сувли 1977 йилда йиллик оқим ҳажмининг 59,5 фоизи март-май ойларида оқиб ўтган. Максимал қиймат март ойида W=1,42*106 м3 кузатилган. Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги Ургутсой - Ургут ш. гидрологик постида 1966-2020 йилларда кузатилган сув сарфларининг ўртача қиймати 0,40 м3/с га тенг бўлиб, бу қийматга яқин сув сарфи 2011 йилда, Q=0,41 м3/с кузатилган. Мана шу йилдаги сув сарфлари асосида ойлик оқим ҳажмларини ҳисоблаб чиқдик. 2.1.-расмни таҳлил қилиб, максимал оқим майда W=1,04*106 м3 кузатилган. Йиллик оқим ҳажмининг W=2,06*106 м3 га яқин қисми май-июнь ойларига тўғри келади.
Омонқутонсой-Омонқутон қишлоғи гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида 1991-2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича тақсимланиши ҳисобланди.
Қуйидаги, 2.2.-жадвалдан кўриниб турибдики, Омонқутонсой -Омонқутон қишлоғи гидрологик постида кўп сувлилик 2019 йилда кузатилган бўлиб, бу қиймат 2,01 м3/с га тенг. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-июнь ойларида оқиб ўтган. Яъни йиллик оқим ҳажмининг 78 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Ўртача сувлилик 2000 йилда кузатилган бўлиб, шу йилдаги ўртача сув сарфи 1,05 м3/с га тенг бўлган. Омонқутон қишлоғи гидрологик постида энг кам сувлилик 2008 йилда кузатилган. Шу йилда Q=0,35 м3/с га тенг бўлган. Олинган маълумотлар асосида оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши ҳисоблашнди ( 2.2.-жадвал). Юқорида олиб борилган ҳисоблашлар асосида оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш графиклари чизилди ( 2.2.- расм).
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш 2.2-жадвал
(Омонқутонсой - Омонқктон қишлоғи)
Кўп сувли 2019 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,828
|
2,28
|
3,10
|
4,92
|
5,85
|
4,88
|
0,538
|
0,478
|
0,445
|
0,223
|
0,286
|
0,29
|
2,01
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
2,22
|
5,52
|
8,31
|
12,74
|
15,68
|
12,64
|
1,44
|
1,28
|
1,15
|
0,60
|
0,74
|
0,78
|
63.10
|
%
|
3,52
|
8,75
|
13,17
|
20,19
|
24,85
|
20,03
|
2,28
|
2,03
|
1,82
|
0,95
|
1,17
|
1,23
|
100
|
Ўртача сувли 2000 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
1,39
|
1,59
|
1,66
|
1,78
|
1,21
|
0,898
|
0,669
|
0,619
|
0,584
|
0,623
|
0,627
|
0,943
|
1,05
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
3,73
|
3,85
|
4,45
|
4,61
|
3,24
|
2,32
|
1,79
|
1,66
|
1,51
|
1,67
|
1,62
|
2,53
|
33.12
|
%
|
11,26
|
11,62
|
13,44
|
13,92
|
9,78
|
7,0
|
5,40
|
5,01
|
4,56
|
5,04
|
4,89
|
7,64
|
100
|
Кам сувли 2008 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,32
|
0,25
|
0,53
|
0,43
|
0,36
|
0,47
|
0,40
|
0,33
|
0,28
|
0,26
|
0,25
|
0,25
|
0,35
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,86
|
0,61
|
1,41
|
1,12
|
0,97
|
1,21
|
1,08
|
0,89
|
0,74
|
0,70
|
0,66
|
0,68
|
10,91
|
%
|
7,9
|
5,6
|
12,9
|
10,2
|
8,9
|
11,1
|
9,9
|
8,2
|
6,7
|
6,4
|
6,0
|
6,2
|
100
|
Кўп сувли 2019 йил
Ўртача сувли 2000 йил
Кам сувли 2008 йил
2.2-расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Омонқутонсой – Омонқутонсой қ.)
Юқоридаги графикдан кўриниб турибдики, кўп сувли йилдаги сув сарфи Qмах=2,01 м3/с га тенг бўлиб, у 2019 йилда кузатилган. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Графикдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-июнь ойларида оқиб ўтган. Ўртача сувли йилда сув сарфи Qўрт= 1,05 м3/сек га тенг бўлиб, бу 1998 йилга тўғри келди. Яъни шу йили дарёда ўртача 1,05 м3/сек сув оқиб ўтган бўлиб у апрель-июль ойларида оқиб ўтади. Кам сувли йил эса 2018 йилда кузатилган бўлиб, у 0,35 м3/сек га тенг бўлди.
Кейинги гидрологик пост Оқдарё ҳавзасидаги Оғалиқ қуйилиши гидрологик пости бўлиб, ушбу гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойларида 1991-2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматлари ҳисобланди ҳамда 2.3.-жадвалда келтирилди. Демак Оқдарё дарёсида 2001 йил кам сувли кузатилган. Мазкур йилда дарёнинг максимал сув сарфи 1,16 м3/с март ойида оқиб ўтган. Кўп сувли 1993 йилда ва ўртача сувли 1998 йилларда эса максимал сув сарфи март ойига тўғри келади. Бунинг асосий сабабини дарёнинг тўйиниш манбаи билан изоҳлаш мумкин.
Ўрта Зарафшон дарёси ва унинг ирмоқлари оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши уларнинг тўйиниш манбаларига боғлиқдир. Биз ўрганаётган Ўрта Зарафшон дарёси, унинг ирмоқлари Ургутсой-Ургут ш., Омонқутонсой, Оқдарё, Сазағансой, Тегирмонсой, Тусунсой, Оқтепасой, Қарағачсой, Кўксарройсой, Майдонсой, Бегларсой дарёлари ҳавзаларига ёғадиган ёғинлар асосан қор кўринишида тушади. Улар оқим ҳосил бўлишида асосий омил ҳисобланади.
Ҳавзага ёғадиган ёғин фақат ёмғир кўринишида ёғса, дарё оқими унинг йил давомида фасллар бўйича тақсимланишини такрорлайди. Лекин биз ўрганаётган дарёлар ҳавзаларига тушадиган ёғинларнинг асосий қисми йилнинг совуқ даврига тўғри келади. Бу вақтда ер сиртида намликнинг катталиги тупроқ-грунтларга бўладиган шимилишни камайтирса, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли эса буғланиш миқдорини камайтиради.
2.3. -жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Оқдарё - Оғалиқ қ.)
Кўп сувли 1993 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,97
|
6,72
|
10,9
|
5,93
|
4,48
|
2,41
|
0,44
|
0,38
|
0,52
|
0,58
|
1,08
|
2,08
|
3,04
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
2,60
|
16,26
|
29,21
|
15,36
|
12,00
|
6,24
|
1,18
|
1,02
|
1,35
|
1,55
|
2,80
|
5,57
|
95,14
|
|
%
|
2,73
|
17,09
|
30,7
|
16,14
|
12,6
|
6,56
|
1,24
|
1,07
|
1,41
|
1,63
|
2,94
|
5,85
|
100
|
|
Ўртача сувли 1998 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,60
|
2,82
|
3,72
|
2,46
|
1,25
|
0,75
|
0,34
|
0,21
|
0,15
|
0,20
|
0,49
|
0,90
|
1,16
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
1,61
|
6,82
|
9,97
|
6,37
|
3,35
|
1,94
|
0,91
|
0,56
|
0,39
|
0,54
|
1,27
|
2,41
|
36,15
|
%
|
4,45
|
18,8
|
27,5
|
17,6
|
9,27
|
5,37
|
2,52
|
1,55
|
1,08
|
1,49
|
3,51
|
6,67
|
100
|
Кам сувл 2001 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,23
|
0,86
|
1,16
|
0,88
|
0,26
|
0,09
|
0,05
|
0,05
|
0,07
|
0,10
|
0,16
|
0,64
|
0,37
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,62
|
2,08
|
3,11
|
2,28
|
0,70
|
0,24
|
0,14
|
0,14
|
0,17
|
0,26
|
0,41
|
1,72
|
11,86
|
%
|
5,20
|
17,5
|
26,21
|
19,21
|
5,87
|
2,01
|
1,20
|
1,20
|
1,44
|
2,17
|
3,49
|
14,46
|
100
|
Изоҳ: Q-сув сарфи; T-вақт; W-оқим ҳажми
Кўп сувли1993 йил
Ўртача сувли 1998 йил
Кам сувли 2001 йил
2.3 -расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Оқдарё - Оғалиқ қ.)
Юқоридаги графикдан кўриниб турибдику, Оқдарё - Оғалиқ қ. гидрологик постида барча ҳарактерли йилларда асосий оқим ҳажми февраль-апрель ойларида оқиб ўтган.
Ишимиз давомида ўрганилаётган Сазағансой дарёсининг Сазаған қ. гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойларида 1954 - 2000 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматларининг ҳисобланди. Сўнг қўйидаги 2.4 - жадвалда шу максимал сув сарфи Qмах=0,83 м3/с га тенг бўлиб, бу қиймат 1969 йилда кузатилган. Шу йилдаги ойлар бўйича сув сарфлари олинди ва улар асосида оқим ҳажмлари ойдаги секундлар сонига кўпайтириш орқали ҳисоблаб чиқилди. Жадвалдаги ҳисоблаш ишларини таҳлил қилиб, 1969 йили W=26,37*106 м3 оқим ҳосил бўлган, шундан 75 фоизи март-апрель ойларида оқиб ўтган. Шу йилдаги сув сарфларининг ўртача ойлик миқдорлари ва улар асосида ҳисобланган оқим миқдорлари қийматлари 2.4 - жадвалда келтирилган ва ойлик оқим ҳажмлари асосида оқимнинг ойлар бўйича тақсимланиш графиги чизилди (2.4.-расм). Юқоридаги кетма-кетликда Сазаған қуйилиши гидрологик постда минимал сув сарфи кузатилган 2000 йилга тўғри келди ва у Qмин= 0,11 м3/с ни ташкил этади.
2.4.-жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш (Сазағансой - Сазаған қ)
Кўп сувли 1969 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,35
|
0,42
|
4,54
|
2,95
|
0,79
|
0,27
|
0,15
|
0,098
|
0,076
|
0,074
|
0,12
|
0,16
|
0,833
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,94
|
1,02
|
12,17
|
7,64
|
2,12
|
0,70
|
0,40
|
0,26
|
0,20
|
0,20
|
0,31
|
0,43
|
26,38
|
%
|
3,56
|
3,87
|
46,13
|
28,96
|
8,04
|
2,65
|
1,51
|
0,98
|
0,76
|
0,76
|
1,75
|
1,63
|
100
|
Ўртача сувли 1968 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,17
|
0,32
|
1,25
|
0,98
|
0,7
|
0,18
|
0,085
|
0,055
|
0,06
|
0,068
|
0,098
|
0,43
|
0,37
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,45
|
0,77
|
3,35
|
2,54
|
1,88
|
0,47
|
0,23
|
0,15
|
0,16
|
0,18
|
0,25
|
1,15
|
11,58
|
%
|
3,89
|
6,65
|
28,9
|
21,93
|
16,23
|
4,06
|
1,99
|
1,30
|
1,38
|
1,55
|
2,16
|
9,93
|
100,00
|
Кам сувли 2000 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,16
|
0,19
|
0,39
|
0,36
|
0,06
|
0,01
|
0,01
|
0,01
|
0,01
|
0,02
|
0,02
|
0,09
|
0,11
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,42
|
0,45
|
1,06
|
0,94
|
0,17
|
0,02
|
0,01
|
0,02
|
0,03
|
0,05
|
0,05
|
0,24
|
3,46
|
%
|
12,1
|
13,0
|
30,6
|
27,1
|
4,91
|
0,57
|
0,28
|
0,58
|
0,87
|
1,45
|
1,45
|
6,94
|
100
|
Кўп сувли 1969 йил
Ўртача сувли 1968 йил
Кам сувли 2000 йил
2.4.-расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Сазағансой - Сазаған қуйилиши)
Битирув малакавий ишининг ушбу қисмида ҳам, оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини экстремал йиллар учун графиклари чизилди. Юқоридаги графиклардан кўриниб турибдики, асосий оқим миқдори февраль-апрель ойларида оқиб ўтганлигини кўришимиз мумкин. Бунга асосий сабаб дарёнинг тўйиниш манбасига боғлиқ.
Тегирмонсой– Сағишмон қишлоғи гидрологик постида оқимининг йил давомида тақсимланишини ўрганиш мақсадида 1959-1980 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматларининг ҳисобланди. Сўнг қўйидаги 2.5.-жадвалда шу қийматлар асосида дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаб чиқдик.
Қуйидаги, 2.5.- жадвалдан кўриниб турибдики, Тегирмонсой– Сағишмон қишлоғидаги гидрологик постда максимал сув сарфи 1964 йилда кузатилган бўлиб, бу қиймат Q мах=1,84 м3/с га тенг. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-май ойларида оқиб ўтган. Яъни йиллик оқим ҳажмининг 55 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Бошқача қилиб айтганда, йиллик оқим ҳажми W=20,49*106 м3 га тенг бўлса, оқим ҳажминниг W=19,2*106 м3 га яқин қисми шу ойиларга тўғри келади. Энг кичик сув сарфи 1966 йилда кузатилгагн бўлиб, Qмах=0,02 м3/с га тенг бўлган. Ўртача сув сарфи эса 1959 йилда кузатилган бўлиб у Qўрт=0,3 м3/с га тенг бўлди. Барча ҳисоб – китоблар 2.5-жадвалда кетма-кетликда ҳисоблаб чиқилди.
2.5.-жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш (Тегирмонсой - Сағишмон қ.)
Кўп сувли 1964 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,07
|
0,15
|
1,59
|
1,6
|
4,03
|
0,13
|
0,06
|
0,02
|
0,016
|
0,012
|
0,016
|
0,024
|
1,84
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,19
|
0,36
|
4,26
|
4,14
|
10,80
|
0,34
|
0,16
|
0,05
|
0,04
|
0,03
|
0,04
|
0,06
|
20,47
|
%
|
0,93
|
1,76
|
20,81
|
20,22
|
52,76
|
1,66
|
0,78
|
0,24
|
0,20
|
0,15
|
0,20
|
0,29
|
100
|
Ўртача сувли 1959 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,11
|
0,28
|
1,5
|
1,07
|
0,24
|
0,09
|
0,09
|
0,08
|
0,09
|
0,026
|
0,02
|
0,04
|
0,30
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,29
|
0,68
|
4,02
|
2,77
|
0,64
|
0,24
|
0,25
|
0,23
|
0,24
|
0,07
|
0,05
|
0,11
|
9,46
|
%
|
3,09
|
7,10
|
42,13
|
29,05
|
6,74
|
2,44
|
2,53
|
2,25
|
2,44
|
0,56
|
0,54
|
1,12
|
100
|
Кам сувли 1966 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,012
|
0,013
|
0,019
|
0,099
|
0,029
|
0,023
|
0,021
|
0,02
|
0,02
|
0,021
|
0,024
|
0,016
|
0,02
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,03
|
0,03
|
0,05
|
0,26
|
0,08
|
0,06
|
0,06
|
0,06
|
0,05
|
0,06
|
0,06
|
0,04
|
0,84
|
%
|
3,86
|
3,77
|
6,11
|
30,75
|
9,32
|
7,14
|
6,75
|
6,75
|
6,21
|
6,75
|
7,45
|
5,14
|
100
|
Кўп сувли 1964 йил
Ўртача сувли 1959 йил
Кам сувли 1966 йил
2.5.- расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Тегирмонсой-Сағишмон қ.)
Юқоридаги каби дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши Тегирмонсой-Сағишмон қишлоғи гидрологик постида қайд этилган сув сарфилари натижалари асосида ҳам аниқланди. Ҳисоблашлар натижалари 2.5-жадвалда келтирилди. Ушбу жадвал маълумотлари асосида эса Тегирмонсой-Сағишмон қишлоғи гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш графиклари чизилди (2.5-расм).
Тегирмонсой дарёси учун чизилган графиклар бир-биридан кескин фарққилади. Масалан, шу дарё учун кам сувли 1966 йилга тегишли бўлган графикда дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича деярли бир текисда тақсимланганлигини кўрамиз. Ҳатто сув миқдори энг кўп бўладиган баҳор ойларида, масалан, апрель ойидаги оқим ҳажми атига 30,75 % ни ташкил этган. Бу миқдор бошқа барча ойларга нисбатан анча каттадир.
Ўртача сувли 1959 йилнинг графигида юқоридагиларнинг акси кузатилади. Бу графикда оқим миқдорлари катта бўлган март-июн ойлари бошқа ойларга нисбатан ажралиб туради. Шу йили, яъни 1959 йилнинг март ойида Тегирмонсойда йиллик оқимининг 42,13 % и оқиб ўтган. Дарё оқимининг энг кичик миқдори, яъни 0,54 % и ноябрь ойига тўғри келади.
Кўп сувли 1964 йилда вазият анча ўзгарган. Мазкур йилда март ойи бошқа ойларга нисбатан оқим миқдорининг кўплиги билан ажралиб туради. Кўп сувли 1993 йилда май ойидаги оқим ҳажми йиллик оқим ҳажмига нисбатан 52,72 % ни ташкил этган.
Битирув малакавий ишининг кейнги қисмида ушбу масалани Тусунсой қуйилиши гидрологик постида кузатилган гидрологик маълумотлар асосида ёритамиз. Шу мақсадда Тусунсой қуйилиши гидрологик пости бўйича оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши ҳисобланди. Ҳисоблашлар қуйидаги жадвалда, характерли йилардаги сув сарфларининг ойлик қийматлари учун бажарилди. Ҳисоблашлар 2.6.-жадвалда келтирилди.
2.6.- жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Тусунсой - қуйилиши.)
Кўп сувли 2000 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,66
|
0,77
|
0,71
|
14,8
|
12,8
|
10,3
|
7,7
|
5,51
|
4,9
|
5,33
|
6,41
|
8,1
|
6,5
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
1,77
|
1,86
|
1,90
|
38,33
|
34,30
|
26,68
|
20,64
|
14,77
|
12,69
|
14,28
|
16,60
|
21,71
|
205,01
|
%
|
0,86
|
0,91
|
0,93
|
18,69
|
16,73
|
13,01
|
10,07
|
7,2
|
6,19
|
6,96
|
8,09
|
10,59
|
100
|
Ўртача сувли 2009 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,68
|
0,59
|
0,76
|
3,78
|
5,25
|
0,81
|
0,79
|
0,9
|
0,76
|
0,85
|
1,14
|
0,98
|
1,44
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2.68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
1,82
|
1,43
|
2,04
|
9,79
|
14,07
|
2,10
|
2,12
|
2,41
|
1,97
|
2,28
|
2,95
|
2,63
|
45,41
|
%
|
4,0
|
3,1
|
4,5
|
21,5
|
30,9
|
4,6
|
4,7
|
5,3
|
4,3
|
5,02
|
6,50
|
5,79
|
100
|
Кам сувли 2001 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,63
|
0,64
|
0,57
|
0,41
|
0,25
|
0,11
|
0,073
|
0,09
|
0,15
|
0,29
|
0,35
|
0,68
|
0,35
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
1,69
|
1,55
|
1,53
|
1,06
|
0,67
|
0,28
|
0,20
|
0,24
|
0,39
|
0,78
|
0,91
|
1,82
|
11,04
|
%
|
15,3
|
14
|
13,8
|
9,6
|
6,1
|
2,5
|
1,8
|
2,2
|
3,5
|
7,1
|
8,2
|
16,5
|
100
|
Тусунсой гидрологик постида оқимининг йил давомида тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойида, яъни Тусунсой қуйилиши гидрологик постда 1991-2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматлари аниқланди. Сўнг қўйидаги 2.6 - жадвалда шу қийматлар асосида дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ҳисоблашга ҳаракат қилдик. Биринчи навбатда, гидрологик постда кузатилган сув сарфларининг максимал қиймати аниқланди ва у 2009 йилга тўғри келди. 2.6-жадвалдан кўриниб турибдики, Тусунсой қуйилиши гидрологик постида максимал сув сарфи 2009 йилда кузатилган бўлиб, бу қиймат 6,5 м3/с га тенг. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми апрель-июль ойларида оқиб ўтган. Яъни йиллик оқим ҳажмининг 48,3 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Ўртача сув сарфи Qўрт= 1,44 м3/сек га тенг бўлиб, бу 2009 йилга тўғри келади. Яъни шу йили дарёда ўртача 23,86 м3/сек сув оқиб ўтган бўлиб у апрель-май ойларида оқиб ўтади. Кам сувли йил эса 2001 йилда кузатилган бўлиб, у 0,35 м3/сек га тенг бўлди. Олинган натижалар оқимининг йил давомида тақсимланиши (WQ,%) ни ҳисоблашга имкон берди. 2.6.-жадвал натижалари асосдида Тусунсой қуйилиши гидрологик постида ҳисобланган оқим ҳажмларининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш графиклари чизилди.
Кўп сувли 2000 йил
Ўртача сувли 2009 йил
Кам сувли 2001 йил
2.6.-расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Тусунсой қуйилиши)
Юқоридаги чизмадан кўриниб турибдики, Тусунсой қуйилиши гидрологик постида кузатилган оқим ҳажмларининг йил давомида ойлар бўйича характерли йиллар танлаб олинди. Танланган характерли йиллар ичида кўп сувли йил 2000 йилга тўғри келган. Бу йилда максимал сув ҳажми 205,01 млн м3 ни ташкил қилган. Графикдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми апрель-июль ойларида оқиб ўтган. Яъни йиллик оқим ҳажмининг 58,5 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Ўртача сув сарфи 2009 йилда кузатилган бўлиб бу қиймат 1,44 м3/с га тенг бўлган. Тусунсой қуйилиши гидрологик постининг энг кичик сув сарфи 2001 йилда кузатилгагн бўлиб, Q=0,35 м3/с га тенг бўлган.
Оқтепасой-Оча қишлоғи гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида 1972-2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматларининг ҳисобланди. Қуйидаги 2.7.-жадвалда шу қийматлар асосида дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ҳисоблашга ҳаракат қилдик.
Қуйидаги, 2.7.-жадвалдан кўриниб турибдики, Оқтепасой-Оча қишлоғи гидрологик постида кўп сувли 2009 йилда кузатилган бўлиб, бу қиймат 0,78 м3/с га тенг. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-май ойларида оқиб ўтган. Яъни йиллик оқим ҳажмининг 80 фоиз қисми айнан шу ойларга тўғри келар экан. Ўртача сув сарфи 2010 йилда кузатилган бўлиб бу қиймат 0,25 м3/с га тенг бўлган. Оқтепа-оча қишлоғи гидрологик постининг энг кичик сув сарфи 1975 йилда кузатилгагн бўлиб, Q=0,13 м3/с га тенг бўлган. Олинган маълумотлар асосида оқимни йил ичида тақсимланиши (WQ, %)ни ҳисоблашга имкон берди ( 2.7.-жадвал). Юқорида олиб борилган ҳисоблашлар асосида оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш графиклари учун чизилди ( 2.7.- расм).
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш 2.7.-жадвал
(Оқтепасой-Оча қуйилиши) Кўп сувли 2009 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,081
|
0,88
|
2,13
|
3,46
|
1,87
|
0,44
|
0,11
|
0,041
|
0,043
|
0,068
|
0,095
|
0,13
|
0,779
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,22
|
2,13
|
5,71
|
8,96
|
5,01
|
1,14
|
0,29
|
0,11
|
0,11
|
0,18
|
0,25
|
0,35
|
24,57
|
%
|
0,90
|
8,67
|
23,24
|
36,47
|
20,39
|
4,64
|
1,18
|
0,45
|
0,45
|
0,73
|
1,02
|
1,42
|
100
|
Ўртача сувли 2010 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,104
|
0,579
|
1,08
|
0,483
|
0,268
|
0,234
|
0,038
|
0,023
|
0,029
|
0,057
|
0,077
|
0,044
|
0,251
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
0,28
|
1,40
|
2,89
|
1,25
|
0,72
|
0,61
|
0,10
|
0,06
|
0,08
|
0,15
|
0,20
|
0,12
|
7,92
|
|
%
|
3,54
|
17,68
|
36,49
|
15,78
|
9,09
|
7,70
|
1,26
|
0,76
|
1,01
|
1,89
|
2,53
|
1,52
|
100
|
|
Кам сувли 1975 йил
ККатталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
Q, м3/сек
|
0,052
|
0,12
|
0,71
|
0,4
|
0,13
|
0,052
|
0,013
|
0,008
|
0,007
|
0,014
|
0,034
|
0,045
|
0,132
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,14
|
0,29
|
1,90
|
1,04
|
0,35
|
0,13
|
0,03
|
0,02
|
0,02
|
0,04
|
0,09
|
0,12
|
4,16
|
%
|
3,36
|
6,97
|
45,6
|
25
|
8,4
|
3,12
|
0,72
|
0,48
|
0,48
|
0,96
|
2,16
|
2,88
|
100
|
Кўп сувли 2009 йил
Ўртача сувли 2010 йил
Кам сувли 1975 йил
2.7.-расм Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Оқтепасой – Оча қуйилиши.)
Юқоридаги чизмалардан кўриниб турибдики, Оқтепасой-Оча қишлоғи гидрологик постида максимал сув сарфлари 2009 йилда кузатилган. Шу йили 0,78 м3/с миқдорида сув оқиб ўтган. Йиллик оқим ҳажмининг асосий қисми февраль-май ойларида 80 % ни ташкил қилган. Ўртача сув сарфи 2010 йилга тўғри келиб, 0,25 м3/с миқдорида оқиб ўтган. Оқимнинг асосий қисми февраль-май ойларига W=5,54*106 м3 ни ташкил қилган. Кам сувли йил 1975 йилда кузатилган бўлиб 0,13 м3/с га тенг бўлган. Шу йилда оқимнинг асосий 85 % февраль-май ойларида оқиб ўтган.
Кейинги гидрологик пост Қарағачсой дарёси Мавлон қишлоғи гидрологик пости бўлиб, ушбу гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойларида 1991-2020 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматлари ҳисобланди. Ҳисоблаш натижалари қуийдаги 2.8.-жадвалда келтирилди.
Жадвал натижаларидан кўриниб турибдики, Қарағачсой – Мавлон қишлоғи гидрологик постида максимал сув сарфи 2009 йилда кузатилган. Ўртача сув сарфи 2015 йилга, кам сувли йил эса 2001 йилга тўғри келган.
Характерли йиллар учун оқимнинг йил давомида ойлар бўйича қийматлари ҳисобланиб қуйидаги 2.8-расмда графиклари чизилди. Расмлардаг кўриниб турибики, барча характерли йилларда оқимнинг асосий қисми февраль-май ойларига тўғри келган. Бунга асосий сабаб, дарёларнинг тўйиниш манбалари ҳисоби билан баҳоланади.
Ҳавзага ёғадиган ёғин фақат ёмғир кўринишида ёғса, дарё оқими унинг йил давомида фасллар бўйича тақсимланишини такрорлайди. Лекин биз ўрганаётган дарёлар ҳавзаларига тушадиган ёғинларнинг асосий қисми йилнинг совуқ даврига тўғри келади. Бу вақтда ер сиртида намликнинг катталиги тупроқ-грунтларга бўладиган шимилишни камайтирса, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли эса буғланиш миқдорини камайтиради.
2.8. -жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Қарағачсой – Мавлон қишлоғи) Кўп сувли 2009 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,626
|
1,53
|
2,68
|
2,39
|
1,25
|
0,516
|
0,319
|
0,214
|
0,189
|
0,186
|
0,194
|
0,262
|
1,81
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
1,68
|
3,70
|
7,18
|
6,19
|
3,35
|
1,34
|
0,85
|
0,57
|
0,49
|
0,50
|
0,50
|
0,70
|
27,05
|
|
%
|
6,21
|
13,68
|
26,54
|
22,88
|
12,38
|
4,95
|
3,14
|
2,11
|
1,81
|
1,85
|
1,85
|
2,59
|
100
|
|
Ўртача сувли 2015 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,301
|
0,432
|
0,777
|
0,687
|
0,409
|
0,307
|
0,264
|
0,188
|
0,157
|
0,188
|
0,221
|
0,243
|
0,348
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,81
|
1,05
|
2,08
|
1,78
|
1,10
|
0,80
|
0,71
|
0,50
|
0,41
|
0,50
|
0,57
|
0,65
|
10,97
|
%
|
7,38
|
9,57
|
18,96
|
16,23
|
10,03
|
7,29
|
6,47
|
4,56
|
3,74
|
4,56
|
5,20
|
5,93
|
100
|
Кам сувли 2001 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,083
|
0,08
|
0,12
|
0,13
|
0,1
|
0,091
|
0,052
|
0,075
|
0,066
|
0,07
|
0,062
|
0,039
|
0,081
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
0,22
|
0,19
|
0,32
|
0,34
|
0,27
|
0,24
|
0,14
|
0,20
|
0,17
|
0,19
|
0,16
|
0,10
|
2,57
|
|
%
|
8,63
|
7,45
|
12,55
|
13,33
|
10,59
|
9,41
|
5,49
|
7,84
|
6,67
|
7,45
|
6,27
|
3,92
|
100
|
|
Изоҳ: Q-сув сарфи; T-вақт; W-оқим ҳажми
Кўп сувли 2009 йил
Ўртача сувли 2015 йил
Кам сувли 2001 йил
2.8. -расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Қарағачсой – Мавлон қишлоғи)
Битирув малакавий ишимиз давомида ўрганилаётган Мойдонсой дарёсининг Олмаота гидрологик постида оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганиш мақсадида танланган кузатиш жойларида 1991-2002 йилларда кузатилган сув сарфлари (Q, м3/с) нинг характерли йиллар учун ойлар бўйича қийматларининг ҳисобланди. Сўнг қўйидаги 2.9-жадвалда шу максимал сув сарфи Qмах=1,36 м3/с га тенг бўлиб, бу қиймат 1998 йилда кузатилган. Ўртача сув сарфи 1997 йил, кам сувли йил эса 2001 йилга тўғри келган. Шу йиллардаги сув сарфларининг ўртача ойлик миқдорлари ва улар асосида ҳисобланган оқим миқдорлари қийматлари 2.9 - жадвалда келтирилган ва ойлик оқим ҳажмлари асосида оқимнинг ойлар бўйича тақсимланиш графиги чизилди (2.9.-расм).
Жадвалдан кўриниб турибдики, максимал сув сарфи Qмах=1,36 м3/с га тенг бўлиб, у 1998 йилда кузатилган. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми март-июнь ойларида оқиб ўтган. Ўртача сув сарфи Qўрт= 0,5 м3/сек га тенг бўлиб, бу 1997 йилга тўғри келади. Яъни шу йили дарёда ўртача 11,66*106 м3 сув оқиб ўтган бўлиб, у март-июнь ойларида оқиб ўтади. Кам сувли йил эса 2001 йилда кузатилган бўлиб, у 0,13 м3/сек га тенг бўлди. Олинган натижалар оқимининг йил давомида тақсимланиши (WQ,%)ни ҳисоблашга имкон берди (натижалар 2.9. -жадвалда келтирилган).
Демак, Майдонсой дарёсида 2001 йил кам сувли кузатилган. Мазкур йилда дарёнинг максимал сув сарфи апрель ойида оқиб ўтган. Кўп сувли 1998 йил ва ўртача сувли 1997 йилларда эса максимал сув сарфи март-апрель ойларига тўғри келади. Бунинг асосий сабабини дарёнинг тўйиниш манбаи билан изоҳлаш мумкин.
Қуйидаги жадвал маълумотлари асосида 2.9-расмда графиклар чизилди ва улар таҳлил қилинди.
2.9. -жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Мойдонсой–Олмаота) Кўп сувли 1998 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,69
|
1,37
|
4,47
|
4,1
|
2,44
|
1,54
|
0,5
|
0,35
|
0,24
|
0,19
|
0,18
|
0,23
|
1,36
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
1,85
|
3,32
|
11,98
|
10,62
|
6,54
|
3,99
|
1,34
|
0,94
|
0,62
|
0,51
|
0,47
|
0,62
|
42,89
|
|
%
|
4,31
|
7,74
|
27,93
|
24,76
|
15,25
|
9,30
|
3,12
|
2,19
|
1,45
|
1,19
|
1,10
|
1,45
|
100
|
|
Ўртача сувли 1997 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,17
|
0,38
|
0,96
|
1,54
|
1,4
|
0,52
|
0,29
|
0,15
|
0,13
|
0,12
|
0,12
|
0,17
|
0,50
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
0,46
|
0,92
|
2,57
|
3,99
|
3,75
|
1,35
|
0,78
|
0,40
|
0,34
|
0,32
|
0,31
|
0,46
|
15,77
|
|
%
|
2,92
|
5,83
|
16,30
|
25,30
|
23,78
|
8,56
|
4,95
|
2,54
|
2,16
|
2,03
|
1,97
|
2,92
|
100
|
|
Кам сувли2001 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,173
|
0,225
|
0,23
|
0,243
|
0,174
|
0,115
|
0,081
|
0,078
|
0,076
|
0,083
|
0,087
|
0,098
|
0,14
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
0,46
|
0,54
|
0,62
|
0,63
|
0,47
|
0,30
|
0,22
|
0,21
|
0,20
|
0,22
|
0,23
|
0,26
|
4,41
|
|
%
|
10,4
|
12,2
|
14,05
|
14,2
|
10,6
|
6,8
|
4,98
|
4,76
|
4,53
|
4,98
|
5,21
|
5,89
|
100
|
|
Изоҳ: Q-сув сарфи; T-вақт; W-оқим ҳажми
Кўп сувли 1998 йил
Ўртача сувли 1997 йил
Кам сувли 2001 йил
2.9. -расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Майдонсой – Олмата қишлоғи)
Ишимиз давомида, Бегларсой дарёси Янги Оқчоб қуйилиши гидрологик постида кузатилган ҳарактерли йилларни танлаб олдик. Танланган характерли йиллар асосида оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаб чиқдик. Ҳисоблаш натижаларини 2.10 –жадвалда келтирдик.
Жадвалдан кўриниб турибдики, максимал сув сарфи Qмах=1,54 м3/с га тенг бўлиб, у 1993 йилда кузатилган. Мана шу йилдаги ойлик сув сарфлари асосида оқим ҳажмлари ҳисобланди. Жадвалдан шуни кўришимиз мумкинки, оқим ҳажми (W) нинг асосий қисми апрель-май ойларида оқиб ўтган. Ўртача сув сарфи Qўрт= 0,63 м3/сек га тенг бўлиб, бу 2012 йилга тўғри келади. Яъни шу йили дарёда ўртача W=8,21*106 м3 сув оқиб ўтган бўлиб, у апрель-май ойларида оқиб ўтади. Кам сувли йил эса 2001 йилда кузатилган бўлиб, у 0,12 м3/сек га тенг бўлди. Олинган натижалар оқимининг йил давомида тақсимланиши (WQ,%)ни ҳисоблашга имкон берди ва натижаларни 2.10. -жадвалда келтирдик.
Ҳисоблашлар натижаларининг кўрсатишича, дарёлар ҳавзалари бир-бирларига яқин жойлашганлигига ҳамда улар тўйиниш манбаларининг бир хиллигига қарамасдан, ўрганилаётган дарёларда ўртача сувлилик турли йилларга тўғри келди. Ушбу натижаларнинг ўзиёқ, Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги ҳар бир дарёнинг, унинг катта ёки кичиклигига қарамасдан, ўзига хос гидрологик хусусиятларга эга эканлигидан дарак беради.
Ҳисоблашлар натижалари келтирилган жадвал маълумотлари асосида юқоридаги ҳар бир дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш қонуниятлари ўрганилди.
2.10. -жадвал
Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш
(Бегларсой-Янги Оқчоб қишлоғи) Кўп сувли 1993 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,26
|
3,01
|
5,4
|
3,95
|
2,56
|
0,9
|
0,39
|
0,41
|
0,26
|
0,28
|
0,45
|
0,56
|
1,54
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,7
|
7,28
|
14,47
|
10,23
|
6,86
|
2,33
|
1,05
|
1,1
|
0,67
|
0,75
|
1,17
|
1,5
|
48,57
|
%
|
1,44
|
14,99
|
29,79
|
21,06
|
14,12
|
4,80
|
2,16
|
2,26
|
1,38
|
1,54
|
2,41
|
3,09
|
100
|
Ўртача сувли 2012 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
Q, м3/сек
|
0,36
|
0,76
|
0,48
|
1,71
|
1,41
|
0,7
|
0,52
|
0,07
|
0,051
|
0,16
|
0,68
|
0,6
|
0,63
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
WQ
|
106 м3
|
0,96
|
1,84
|
1,29
|
4,43
|
3,78
|
1,81
|
1,39
|
0,19
|
0,13
|
0,43
|
1,76
|
1,61
|
19,87
|
%
|
4,83
|
9,26
|
6,49
|
22,29
|
19,02
|
9,11
|
7,00
|
0,96
|
0,65
|
2,16
|
8,86
|
8,10
|
100
|
Кам сувли 2001 йил
Катталиклар
|
Ойлар
|
Йил
|
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
|
|
|
Q, м3/сек
|
0,135
|
0,217
|
0,408
|
0,343
|
0,093
|
0,058
|
0,036
|
0,033
|
0,011
|
0,015
|
0,023
|
0,067
|
0,12
|
|
Т, 106 сек
|
2,68
|
2,42
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
2,59
|
2,68
|
31,54
|
|
WQ
|
106 м3
|
0,36
|
0,53
|
1,09
|
0,89
|
0,25
|
0,15
|
0,10
|
0,09
|
0,03
|
0,04
|
0,06
|
0,18
|
3,78
|
|
%
|
9,52
|
14,02
|
28,84
|
23,54
|
6,61
|
3,97
|
2,65
|
2,38
|
0,79
|
1,06
|
1,59
|
4,76
|
100
|
|
Изоҳ: Q-сув сарфи; T-вақт; W-оқим ҳажми
Кўп сувли 1993 йил
Ўртача сувли 2015 йил
Кам сувли 2001 йил
2.10. -расм. Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши
(Бегларсой-Янги Оқчоб қишлоғи)
Дарё оқимнинг йил давомида тақсимланиши чизмасида акс эттирилганидек, кам сувли 2001 йилда, Бегларсой йиллик оқимининг 29% га яқин қисми март ойида оқиб ўтган. Шунингдек, мазкур кам сувли йилда, ўртача ва кўп сувли йиллардан фарқли равишда, йиллик оқимнинг 11,2 фоизи ноябрь ойига тўғри келади. Ўртача сувли 2012 йилда февраль ойидаги оқимнинг нисбий миқдори (9,2 %) бошқа ойларга нисбатан анча катта эканлиги билан ажралиб туради. Кўп сувли 1993 йилда эса март-апрель ойларидаги оқим миқдорларининг йиғинди нисбий қиймати 51 фоизни ташкил этади ва шу жиҳатдан бошқа йиллардан ажралиб туради.
Do'stlaringiz bilan baham: |