Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёлари оқимининг йил давомида тақсимланиши ва йиллараро ўзгарувчанлиги”

3.2 Дарёлар оқимининг йиллараро ўзгарувчанлиги ва
уни статистик баҳолаш.

Дарё оқимининг йиллараро ўзгаришини характерлаш учун гидрологияга оид ҳисоблашларда тақсимланиш ва таъминланиш эгри чизиқларидан фойдаланилади. Таъминланиш эгри чизиғи берилган оқим миқдорини неча фоиз ишончли эканини ёки, бошқача айтганда, неча йилда бир марта қайтарилишини аниқлашга ёрдам беради.

Таъминланиш эгри чизиғи кузатиш маълумотлари асосида чизилади. Дарё оқимининг таъминланиши қуйидаги ифода ёрдамида топилади ва фоизларда ифодаланади:
, (3.1.)
бу ерда: m- дарёларда маълум йилда кузатилган оқим миқдорининг камаювчи қатор бўйича аниқланган тартиб рақами; n- кузатиш йиллари сони. Мазкур ифода ёрдамида ҳисобланиб, чизилган таъминланиш эгри чизиқларида нуқталар бирмунча сочилиб тушади. Бу эса ҳисоблашларда маълум ноаниқликларни келтириб чиқаради. Шундан қутилиш, яъни эгри чизиқни силлиқлаш мақсадида бир қанча назарий тенгламалардан фойдаланилади. Амалий ҳисоблашларда кўпроқ ИИИ типдаги Пирсон тақсимоти эгри чизиғидан фойдаланиш таклиф этилади.
Назарий тақсимотларга асосланиб чизилган таъмин­ла­ниш эгри чизиқларининг қуйидаги учта параметри мавжуд бўлади:
- қаторнинг ўртача арифметик миқдори­У₀;
- йиллик оқимнинг ўзгарувчанлик (вариация) коэф­фициенти­С_v;
- йиллик оқимнинг асимметрия коэффициенти­С_s.
Мазкур параметрларнинг барчаси дарёларда олиб бо­рилган узлуксиз кузатиш маълумотлари асосида аниқланади.
Ўртача арифметик миқдор (меъёр) нинг қандай аниқ­­ланиши юқорида айтиб ўтилди.
Дарё оқимининг ўзгарувчанлик коэффициенти йиллик оқим миқдорининг унинг меъёрига нисбатан ўзгариши даражасини характерлайди. У қуйидаги ифода ёрдамида ҳи­собланади:
, (3.2.)
бу ерда ­қаторнинг ўртача квадратли фарқи бўлиб, қуйидагига тенг:
. (3.3.)
Ўртача квадратли фарқнинг қийматини юқоридаги ифодага қўйсак, қуйидагига эга бўламиз:
_(3.4.)
Охирги ифодада унинг сурат ва махражларини га бўлдик ҳамда,
_(3.5.)
эканлигини ҳисобга олдик.