Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Ionoforlar - kristallik panjarasi alohida ionlardan tuzilgan (KSI, NaSI) elektrolitlardir. Bunday moddalarni suvda eritilganda gidrotatsiya energiyasi ta’sirida kristallik panjaraning buzilishi(parchalanishi) sodir bo’ladi. Bunday moddalarda dissotsilanmagan molekulalar modda eritilmasdan oldin ham bo’lmaydi, ya’ni ular eritilmasdan oldin ham bir-biri bilan bog’langan ionlar holida bo’ladi.
Ionogenlar-bunda kristallik panjaraning bo’g’inlarida qutbli molekulalar (SN₃SOON) bo’lganelektrolitlardir. Bunday moddalarning ionlarga dissotsilanishi bir necha bosqichda boradi:

1. СН₃СООН+Н₂О СН₃СООНН₂О

• 
  erituvchi bilan kimyoviy o’zaro ta’sir hisobiga molekulyar kompleksning hosil bo’lishi;
  

2. . СН₃СООНН₂О СН₃СОО^-Н₃О⁺

ionlanish, ya’ni ichki-molekulyar qayta guruhlanish hisobiga ion juftlarining hosil bo’lishi;

3. СН₃СОО^-Н₃О⁺ СН₃СОО^- + Н₃O⁺

ionlar juftining erkin ionlarga dissotsilanishi.
Brensted va Louri bir-biridan bexabar 1923 yilda kislota va asoslarning protolitik nazariyasini yaratdilar. Bu umum tomonidan qabul qilingan nazariyadir.
Protolitik nazariyada zarrachalarning kislota-asosli xossalarini faqat proton tashish bilan bog’lashadi, shuning uchun bu nazariya bo’yicha kislota-asosli reaktsiyalar protolitik reaktsiyalar yoki protoliz reaktsiyalari deyiladi.
Kislota yoki disprotid- bu protonlar donoridir, ya’ni proton beruvchi zarracha (molekula, kation, anion) dir
Asos yoki emprotid - bu protonlar aktseptoridir,ya’ni proton qabul qiluvchi zarracha(molekula, kation, anion)dir.
Kislota proton berib asosga aylanadi. Kislotadan tashkil topgan va proton berishi hisobiga asos hosil qiladigan sistemani bog’langan juft, yoki yarim reaktsiya deyiladi. Bog’langan juft ichidagi jarayonlar qaytardir.
Kislota  asos +P (P-proton)
A B+P (1)
Kislota va asoslarning bog’langan juftlariga misollar:

СН₃СООН СН₃СООН^- + Р

NН₄⁺ NН₃ + Р
НСО₃^- СО₃^2- + Р
АI(Н₂О)₆³⁺ АI(Н₂О)₅ОН²⁺+ Р
Н₃О⁺ Н₂О + Р
Н₂О НО^- + Р
Proton oluvchi va beruvchi zarrachalar amfiprotlar (H₂O, HSO₃^- va boshqalar) deyiladi.
Zarrachalarning protonodonorlik xususiyati qanchalik kuchli bo’lsa, u shunchalik kuchli kislota va u bilan bog’langan asos shunchalik kuchsiz asos hisoblanadi.

• 
  Kislota yoki asosning absolyut kuchini (1) tenglamaga mos ravishdagimuvozanat konstantasi xarakterlaydi.
  

Biroq protonlar oz bo’lsada sezilarli miqdorda eritmada erkin holatda mavjud bo’la olmaydi,shuning uchun protonning kislotadan ajralish reaktsiyasini o’z-o’zidan bor maydi, har doim shu kislota bilan bog’langan asosga nisbatan kuchliroq bo’lgan asosga ya’nim boshqa zarrachaga proton o’tkazish holati ro’y beradi. Har doim bir vaqtning o’zida 2ta bog’langan
juftning reaktsiyasi boradi va yangi kislota, yangi asos hosil bo’ladi.
Kisl.1 asos.1 +P
asos.2 +P kisl.2.
kisl.1 + asos.2 asos.1 + kisl.2.
Bog’langan juft rolini eritmad ishtirok etayotgan qandaydir boshqa modda va erituvchining o’zi ham o’ynashi mumkin.
Suv erituvchi sifatida proton berishi va olishi ham mumkin:

H₂O P+ OH^-; H₂O + P H₃O⁺

Agar suvda eritilgan modda,suv molekulasiga nisbatan kuchliroq protono-donor xossasiga ega bo’lsa,u holda eritilgan modda suvli eritmada kislota xossasini namoyon qiladi. Agar suvda eritilgan moddada suv molekulasiga nisbatan protono-donorlik xususiyati kuchsizroq bo’lsa, u holda eritilgan modda suvli eritmada asos xossasini namoyon qiladi:

СН₃СООН + Н₂О СН₃СОО^- + Н₃О⁺ (3)

кисл.1 + асос.2 асос.1 + кисл.2.
NН₃ + Н₂О NН₄⁺+ ОН^- (4)
asos.1 + kisl.2 kisl.1 + asos.2.
Agar suvli eritmada suv molekulasiga nisbatan protono-donorlik xossasi kuchli bo’lgan boshqa eritilgan modda bo’lsa, u holda reaktsiyada suv emas balki ana shu modda ishtirok etadi:
СН₃СООН + NН₃ СН₃СОО^- + NН₄⁺
kisl.1 +asos.2 asos.1 + kisl.2
Kislota har doim birinchi galda kuchliroq asos bilan reaktsiyaga kirishadi, asos esa kuchliroq kislota bilan reaktsiyaga kirishadi, shuning natijasida kuchsizroq kislota va kuchsizroq asos hosil bo’ladi. Protolitik nazariya bo’yicha har doim yangi asos va yangi kislota hosil bo’ladi.Arrenius nazariyasi bo’yicha tuz va suv hosil bo’lar edi.²
Har bir bog’langan juftning kislota-asos xossalarini umumiy holda xarakterlash mumkin emas, balki faqat aniq bir erituvchida, masalan xususiy holda suvda xarakterlash mumkin. Masalan (3) reaktsiya uchun muvozanat konstantasi ifodasini qo’yidagicha yozish mumkin:

K_a-sirka kislotasining dissotsilanish konstantasidir.
K_a-kattalikning qiymati kislota kuchining ushbu erituvchida (faqat shu erituvchida) gi qiymati haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. K_a qiymati qancha katta bo’lsa zarrachaning kislota xossalari shuncha katta bo’ladi.
K_a ga teskari bo’lgan kattalik hosil bo’lish konstantasi yoki protonlanish konstantasi deyiladi.

Atsetat ionining asos sifatidagi kuchini bu ionning erituvchi bilan o’zaro ta’sir reaktsiyasining muvozanat konstantasi xarakterlaydi:
СН₃СОО^-+Н₂О СН₃СООН+ОН^- (7)
asos.1+kisl.2. kisl.1+asos2

K_V-atsetat ionining suvdagi asosli dissotsiatsiya konstantasi K_a va K_V lar orasida bog’lanish mavjud (6) va (7) tenglamalarning o’ng va chap qismlarini bir-biriga ko’paytirilsa,u holda suvning ion ko’paytmasi hosil bo’ladi:

PK_a + K_B 14 (10)
Bog’langankislotavaasoslarningkislotavaasosdissotsiatsiyakonstantalariko’paytmasisuvningionko’paytmasigateng. Kislota va asos dissotsiatsiya konstantalari bog’langan kattaliklardir: K_a qanchalik katta bo’lsa, ya’ni kislota qanchalik kuchli bo’lsa, K_V
shunchalik kichik bo’ladi, ya’ni u bilan bog’langan asos shunchalik kuchsiz bo’ladi.