Ўрта махсус таълим вазирлиги

А.М. Голдовский қуйидаги маълумотларни олган:

Пресснинг тури	Қовурманинг зеер барабанида бўлиш вақти, сек
МП	156
МП-21	182
ЕП	273

Шнекли пресснинг унумдорлигини аниқлаш учун қовурманинг харакат хусусиятларини билиш лозим. Зеер камерага кириб келган қовурма айланаётган вал ва унинг қанотларига ишқаланиб, вал билан биргаликда айланма харакат билан илгариланади.

Зеернинг ярим бараьанлари орасига қўйилган мураккаб шакилли пичоқлар, хамда зеер ички юзанинг ғадрлиги (заёршенность) махсулотни асосан тўғри чизиқли, валнинг ўқи бўйича харакат қилишини таъминлайди. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, қовурманинг бир қисм, бирма-бир, вал билан бирга айланиб кетади.
Агар баъзи бир сабабларга кўра (қанотларнинг ўта пластиклиги) қовурманинг хаммаси вал билан айлана бошласа, шнекли преснинг иши бузилади, босим хосил бўлмайди. Шундай қилиб қовурманинг зеер ичидаги харакати асосан тўғри чизиқли бўлиб, транспорт шнегидагидек; шунинг учун преснинг унумдорлиги (қандайдир бир аниқликда) шнекли валканинг транспорт имкониятлари билан аниқланади.


Шнекли пресснинг унумдорлигини ошириш.

Маълумки транспорт шнегининг хажмий унумдорлиги қуйидаги формула билан аниқланади.

, (IV-1)
бу ерда: D ва S шнек қанотининг диаметри ва қадами, м;
n-шнек ўқининг айланиш тезлиги, ай/мин:
-тўлдириш коэффициенти.

Лекин ўзига хос ишлаш хусусиятлари бўлган шнекли пресс учун бу формуладан фойдаланиб бўлмайди. Шнекли вал турли диаметр ва қадамга эга. Шунинг учун ноаниқ, қайси бир қанотнинг конструктив ўлчамларини бу формулага қўйиш мумкин. Жавобни қуйидаги фикрлардан топиш мумкин.

Биринчи ўрам қовурманинг аниқ бир хажминин олиб уни иккинчи бир кейинги ўрамларга узатади. Бундан шу нарса яққолки, биринчи ўрам валнинг унумдорлигини белгилайди. Шунинг учун уни таъмин қилувчи деб номлаб, конструктив ўзгаришларни унумдорликни аниқловчи формулага киритамиз.
(IV-1) формуладаги ифодаси ўрамнинг вертикал юзага проекциясидир. Агар бу ифодадаги ўрамнинг диаметри D ни зеернинг ички диаметри D₃ билан алмаштирилса зеер барабанининг кўндаланг кесими юзасини оламиз. Диаметрларнинг бундай алмаштириш хисоблаш аниқлигига таъсир этамайди. Чунки бу диаметрлар орасидаги фарқ бор йўғи 2-3 мм. Агар зеернинг кўндаланг кесими юзасини узунлигига кўпайтирсак.
Агар зеернинг кўндаланг кесими юзасини ўрамнинг узунлигига кўпайтирсак.
- зеер камераси таъминловчи ўрами узунлигидаги хажмни хосил қиламиз.
Охирги ифодага ўрамнинг қадамини эмас, ўрамнинг узунлигини қўйиш керак. Чунки ўрамнинг узунлиги билан қадами тенг эмас, узунлиги доимо қадамидан кичик. Чунки ўрам вални тўлиқ доира бўйича қопламайди. Ўрам бир марта тўлиқ айланганда махсулот ўрам узунлилигича силжийди ва зеер камерасининг бир қисми қовурма билан тўлдирилмайди. Шунинг учун тенгламага тўлиқ тўлдириш коэффиценти  киритилади.

Демак, ўрамнинг бўш хажми 1- бўлса, қовурма жойлашган хажми

Бу ерда: L - ўрамнинг узунлиги, м
Турли типидаги пресслар учун тўлиқ тўлдириш коэффициенти хар хил бўлади.

Пресснинг тури	ФП	ЛЦ	МП-63	ЕП	МД	МПЭ-1	МП-21
	0,312	0,323	0,292	0,55	0,44	0,45	0,287

Шнекли прессларни хисоблаётганда тўлдириш коэффиценти  бирга тенг деб олинади. Агар пресс тўлиқ таъминланмаса <1 бўлиши мумкин. Бу вақтда ўрамлар тўлиқ босим хосил қилаолмайди. Барча тузатишларни (N-1) тенгламага қўйиб, пресснинг хажмий унумдорлигини хосил қиламиз.

Формула масса бирликларида қуйидаги кўринишга эга бўлади

1. 
   бу ерда:  - қорвуманинг хажмий массаси [кг/м³]
   

Охирги тенгламани қуйидаги ўзгартириб ёзамиз
Q = 47,1 D₃ Ln(1- ) (IV-5)
Олдинроқ эслатиб ўтилганидек, қорвума зеер барабанида харакатланаётганда қисман айланиб кетади. Бундан ташқари зеер барабанининг ички юзаси билан шнекли валнинг орасида 2-3 мм тор тирқиш қолади. Ўрам тизими тўлиқ қадамга эга бўлмай, ўрамларнинг икки учи оралиғида марказий бурчак (50^о га яқин) бўш қолиб кетади.
Тор тирқиш ва марказий бўш бурчак қовурмани ўрам устидан ўтиб, худди орқага қабул қилиш камераси томон силжитаётгандек кўринади, чунки:
1.Қорвурманинг зеер камерасидан хақиқий ўқиш вақти доимо хисоблаб топилганидан катта бўлади.
2.Ўрам тизимлари усти ва махсулот юраётган йўналиш томонидаги юзаси кўпроқ ишқаланиб ейилади. Ўрам тизимининг ўнг томонида чап томонидагига нисбатан кашита, яъни Р₂<Р₁
3.Кунжара қалинлигини бошқарувчи механизмнинг холатига қараб пресснинг унумдорлиги ўзгаради.
4.Ўрамларнинг еёилиши кўпайса пресснинг унумдорлиги камаяди.
Бу қайд этилган ходисаларнинг хаммаси пресс унумдорлигини камайишига сабаб бўлади, шунинг учун улар унумдорлик тенгламасида ўз аксларини топишлари керак. Бу ходисалар таъсирини эътиборга олиш учун тенгламага қайтарилиш коэффициенти К₀ киритилади. Бу коэффициент қовурманинг қандай қисми ўрам тизими устидан орқага ўтаётганлигини кўрсатади. Демак тенгламани қуйидагидек ёзамиз
Q = 47/1 D₃Ln(1-)(1-K_Q) (IV-6)
Қайтариш коэффициенти K_Q сиқилаётган қорвуманинг реологик хусусиятларини белгилайди, шунинг учун у доимий қийматга эга бўлаолмайди. Унинг қиймати қорвуманинг сифатига ва пресснинг иш тартибига боғлиқ.
Формула (IV-6) ёрдамида пресснинг унумдорлиги қорвума бўйича аниқланади: агар бу тенгламага уруғдан чиқадиган қорвуманинг миқдорини аниқлаб қўйилса, пресснинг унумдорлиги уруғ бўйича бўлади.

(IV-6) ва(IV-7) тенгламаларини тахлили қилиб қуйидаги хулосаларга келинилади:
1.Пресснинг унумдорлиги зеер камерасининг диаметрига қараб кескин ўзгаради.
2.Пресснинг унумдорлиги келаётган қорвуманинг хажмий массаси ортиши билан кўпаяди.
3.Қайтариш коэффициенти қиймати камайса пресснинг унумдорлиги ортади.
4.Шнекли валнинг айланиш тезлиги ошса пресснинг унумдорли хам кўтарилади.
Хозирги пайтда мойни босим остида сиқиб олиш учун фақат шнекли пресслар ишлатилади. Шнекли пресслар уч гурухга бўлинади:
1.Икки марта сиқиб мой олувчи пресслар.Бундай прессларда бирламчи ва тугал мой ажратиб олиш битта машинада бажарилади (МП-21,МПЭ-1,МПЭ-2).
2.Бир марта тугал сиқиб мой олувчи пресслар (экспеллерлар) (ЕР, ФП, МСП, ЛЦ, МП, G-24, ЕТР, ХСП, РЗ-МОА).
Шнекли пресслар асосан 5 қисмдан иборат:
1.Станина – прессларнинг асоси хисобланади, унга пресснинг қолган барча қисмлари бириктириб қўйилади. Станина икки чўян ёки пўлат устунларни мустахка 2 болт ёрдамида тортиб қуйилишидан хосил бўлади. Баъзи-бир холларда болт қуйма хари кўринишида хам бажарилади.
2.Зеер барабани. Бир босқичли (МПЭ-1,МПЭ-2,МП-21), уч босқичли (МД,ЛЦ) ва тўрт босқичли (МП,ФП,ЕП, G-24) тузилишга эга бўлиб, прессланаётган махсулот шу барабан ичида сиқилади. Мой барабаннинг колосникли панжаралари тирқишларидан чиқади. Кунжара эса зеернинг иккинчи томонидан чиқади.
3.Шнекли вал. Зеер барабанининг ичига ўрнатилган бўлиб, узун ўқ ва унга ўрнатилган бурамали втулкалар, силлиқ халқасимон втулка ва конуссимон втулкалардан ташкил топган. Шнекли валнинг айланиши хисобига қорвума зеер барабанининг ичида секциядан секцияга силжиб сиқилиб боради ва мой сиқиб чиқарилади.
4.Кунжара қалинлигини бошқарадиган механизм. Конусли ва диафрагмали механизмлар бўлади.