Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

5. Gomer davri Yunonistoni. 
Yunon tarixidagi er. avv. XI-IX asrlarni 
tarixchilar “Qorong`i davrlar” deb ataydilar. Chunki bu davrga oid ma`lumotlar 
juda kam. Er. avv. XI-IX asrlardagi yunon tarixini o`rganish bo`yicha asosiy 
manba bo`lib, Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari xizmat qiladi. Shu 
sababli bu davr Gomer davri deb ataladi. Bu davr uchun asosiy manba bo`lgan 
Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari orqali yunon jamiyatining uch yuz 
yillik hayotini qayta tiklash mumkin. Poemalarda axeylarning Troyaga yurishi, 
shaharning bosib olinishi, Troya urushi qahramonlaridan biri bo`lgan Odisseyning 
ko`pgina sarguzashtlardan so`ng, uyga qaytishi hikoya qilinadi. Shu tarzda poema 

---

127
axey sivilizatsiyasining gullab-yashnashining so`nggi davri hayotini tasvirlaydi. 
Lekin Gomerning o`zi er. avv. VIII asrda yashagani uchun o`tmish voqealarini 
o`zi yashagan davr nuqtai nazaridan zamonaviylashtirdi.
Axey sivilizatsiyasi asta-sekin tushkunlikka uchradi. Er. avv. XIII asr 
oxiridan axeylarning tushkunligidan foydalanib, shimoldan doriy qabilalari 
Yunonistonga bostirib kirdi. Doriylar er. avv. XI asrning oxiriga kelib butun 
Shimoliy va O`rta Yunoniston, Peloponnes yarim orolining katta qismini egallab 
oldilar. Bu davrda ibtidoiy jamoa tuzumi taraqqiyoti past darajada edi. 
Dostonlarda aholi qishloqlarda yashab, shahar to`g`risida tasavvurga ega 
bo`lmagani bayon qilinadi. Xo`jalik natural shaklda bo`lib, aholi dehqonchilik va 
chorvachilik bilan shug`ullanadi. Asosiy ekin tariq edi. Savdo ibtidoiy 
ayirboshlash holatida edi. Gomer davri yunonlari, hatto, ularning zodagonlari ham 
kichik, qo`pol qurilgan, poli tuproq, xona o`rtasida gulxan yoqiladigan uylarda 
yashaganlar. Er. avv. XI asrda xo`jalik hayotidagi bir qancha tushkunlikdan so`ng, 
temir o`zlashtirilib, xo`jalik hayotini jonlanishi boshlandi. Ammo Yunonistonda
unumdor yerlar juda kam edi. Taqchil bo`lgan unumdor yerlarning asosiy qismini 
donli ekinlar egallay boshlagan. Bog`dorchilik, uzumchilik va zaytun daraxtlarini
o`stirish ham yo`lga qo`yilgan. Chorvachilik rivojlangan. Gomer poemalariga
ko`ra, qoramol ayirboshlash vositasi bo`lgan. “Iliada”da katta uch oyoqli jez 
buyum 
12 
buqaga, 
mohir 
usta 
ayol 
4 
ho`kizga 
tenglashtiriladi. 
Hunarmandchilikda katta o`zgarishlar yuz berdi. Temir keng qo`llanila boshlandi. 
Jamoada oilalarning birgalikdagi mehnatiga o`rin qolmadi. Temir mehnat quroli 
mehnat unumdorligini oshirdi. Oila o`z moddiy ehtiyojini o`z mehnati bilan 
qondirish imkoniyatiga ega bo`ldi.
Erkin dehqon xo`jaligi asosiy ishlab chiqaruvchi bo`ldi. Jamoaning alohida 
bir ko`rinishi sifatida polis jamiyat tashkilotining asosiy shakli edi. Patriarxal 
oilaning boshliqlari polis fuqarolari edilar. Har bir oila iqtisodiy mustaqil birlik 
bo`lib, ular siyosiy teng edilar. Polis tarkibiga shahar va uning atrofidagi 
qishloqlar kirgan. Jamoada shakllanayotgan urug` zodagonlari jamoani o`z 
nazorati ostiga olishga urinar edilar. Polis-jamoa asosan asosiy ikki vazifani 
bajargan: aholini va hududni qo`shnilar bosqini va tazyiqidan himoya qilish va 
jamoaning ichki munosabatlarini tartibga solish. Hali davlat tashkiloti yuzaga 
kelmagan edi.
Shu davr oxirida yunon dunyosi dehqonlarni birlashtirgan yuzlab kichik 
polis-jamoalardan iborat edi. Asosiy iqtisodiy birlik mustaqil xo`jalik yuritish 
asosida tirikchiligini o`tkazadigan, oddiy turmush kechirib, tashqi dunyo bilan 
aloqasi bo`lmagan patriarxal oila bo`lgan. Bu dunyoda hali katta yer egalari, 
yersiz, birovga qaram oilalar, odamlar va jamoa a`zolari yo`q edi.
Kulolchilikda protogeometrik usul shakllandi. Dafn marosimlari o`zgardi. 
Endilikda tuproqqa dafn etish o`rniga jasadni krematsiya qilish (yoqish) rasm 
bo`ldi. Er. avv. XI asr oxiridan Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`og`ida yunon 
qo`rg`onlari paydo bo`lib, ularning aholisi eoliy, ioniy, va doriy shevalarida 
so`zlashgan. Yunonlar oqsoqollar saylab qo`yiladigan urug` jamoasida 

---

128
yashaganlar. Ayrim paytda urug`lar o`zlariga tegishli biror-bir umumiy masalani 
yechish uchun kattaroq tashkilot-fratriyaga birlashganlar. Fratriyalar birlashib, 
qabila-filni tashkil qilgan. Fratriya va urug` bir umumiy ajdoddan kelib chiqqan. 
Urug` boshliqlari bilan bir qatorda, fil va fratriyaning Gomerda filobasiley deb 
eslatiladiganyo`lboshchilaribo`lib, urug` boshliqlari ularga o`z hokimiyatlarining 
bir qismini berganlar.
“Odisseya” va “Iliada” dostonlarini o`qiganda, yunon jamoasidagi mulkiy 
tabaqalanishni, urug`chilik munosabatlarini zaiflashganini, basileylar bilan 
hokimiyatga intilayotgan ko`p sonli zodagonlar qatlamini shakllanayotganini 
kuzatish mumkin. Poemalarda temirchi, tosh teruvchi, duradgor va kema 
yasovchilar to`g`risida hikoya qilinadi. Erkin kishilar bilan bir qatorda, qullar ham 
mehnat qilganlar. Qulchilik hali xonaki shaklda ko`rinadi. Ularning soni ko`p 
emas edi. Xo`jayin qul bilan yonma-yon jismoniy mehnat qilishdan hali 
jirkanmagan. Odisseyning otasi Laert yerga ishlaydi. Uning xotini Penelopa 
kalava yigiradi. Navsakiya kir yuvadi. Odissey sol, Paris butun bir saroy qur`adi. 
Odisseyning xo`jaligida 50 qul bo`lgan. Gomer o`tmish qahramonlarini sharaflab, 
o`zi yashagan davrning mavjud ijtimoiy tabaqalanishining hayotiy tasvirini 
chizadi. Troyani qamal qiluvchilar bilan yo`lboshchi Agamemnon o`rtasida unga 
qarshi norozilik tug`diruvchi, o`jar Tersit obrazining kelib chiqishi voqeasida 
ijtimoiy hayotni ko`rish mumkin. Olimp xudolariga borib taqaluvchi yo`lboshchi 
podsholar bilan oddiy xalq ommasi o`rtasidagi yetilib kelayotgan qarama-
qarshiliklar bu kichkina bir epizodda o`z aksini topgan.