Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

3.
 
Yangi Xett podsholigi davrida Buyuk Xett davlati
(er. avv. XIV -
XII asrlar). Er. avv. XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va 
Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining 
kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug`iladi. Er. avv. 1450-yillar atrofida kelib 
chiqishi xurrit bo`lgan omadli amaldor taxtni egallab, yangi Xett sulolasiga asos 
soladi. Yangi sulola podsholari qadimgi Xett buyuk davlatchiligi g`oyalarini 
qaytarishga da`vo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qiladilar. Podsho 
ilohiylashtirilgan mutloq hukmdorga aylanadi va o`ziga voris tayinlaydi (Bu voris 
alohida “Tuxkante” lavozimiga aylanib, bu vazifadagi kishini zarur bo`lganda 
almashtirish mumkin edi). Endilikda saroy to`ntarishlari isyonga aylanib 

---

55
ketmaydi. Shu vaqtdan boshlab podsho alohida samoviy ilohiylik egasi 
hisoblanib, “quyoshim” deb ulug`landi.
Xett podsholari ichida eng taniqli diplomat, uzoqni ko`ra oladigan
siyosatchi, mohir sarkarda Suppilium I (er. avv. 1380-1335-yillar atrofida) 
davlatning harbiy qudratini oshiradi. U yengil, tez yuradigan jang aravalari bilan 
qo`shinni ta’minlaydi. Xett shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusining mudofaa
inshootlari mustahkamlanadi. Suppilium I Sharqiy O`rtayer dengizi qirg`og`i 
mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o`ziga bo`ysundiradi. Mitanniga 
tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o`z kuyovini 
Mitanni taxtiga o`tqazdi. U Suriyada markazi Karxemish va Xalpa bo`lgan 
xettlarga qaram davlatlarga asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o`z 
o`g`illarini tayinlaydi. Bobil vaAxey (Miken Yunonistoni) davlatlari Suppilium 
bilan do`stlik aloqalarini o`rnatishga majbur bo`ladi.
Uning vorisi Mursili II ( er. avv. 1335-1305 yillar atrofida) otasining 
davlatini to`la hajmda saqlab qoladi, lekin qaram hududlardagi isyonlar, 
qo`zg`olonlar va boshqa qudratli davlatlarning mamlakat hududiga tazyiqiga 
qarshi to`xtovsiz urushlar olib borishga majbur bo`ladi. Mursili II Kichik
Osiyodagi Janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo`ysundiradi. 
U an’anaviy raqib Arsava podsholigiga (Kichik Osiyo) qarshi g`olibona yurish 
qilib, Egey dengizi qirg`og`igacha chiqadi. Ammo Mursili II podsholigining
so`nggi yillarida Misr XIX sulola davrida yanada kuchayadi va Sharqiy O`rtayer
dengizi qirg`ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Er. avv. 1286 
yilda Kades shahri yonida har ikki tomon uchun hal qiluvchi janglardan biri
bo`lib o`tadi. Jangda Misr qo`shinlari yengiladi. Shunga qaramasdan Misr
fir’avni, iste’dodli sarkarda Ramzes II yana urushga tayyorlanib, xettlarni 
Falastin, Finikiya va Suriyaning katta qismidan siqib chiqaradi. Oxir-oqibatda
Misr va Xett davlati er. avv. 1280 yilda tinchlik shartnomasini imzolaydilar. 
Shartnoma bo`yicha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri 
ostida qoladi. Har ikki davlat o`rtasida savdo aloqalari kuchayadi. Endilikda
Xattusili III kuchayib borayotgan Osuriyaning harbiy tazyiqiga qarshi Bobil 
bilan ittifoq tuzishga harakat qiladi, lekin Osuriyani Yuqori Mesopotamiyadan 
siqib chiqara olmaydi. Xett davlati kuchli qo`shinga ega bo`lgan Osuriya tazyiqini 
qiyinchilik bilan qaytaradi.
So`nggi Xett podsholari Tutxaliya IV va uning ikki o`g`li davrida axeylar, 
Bolqondan kelgan frigiyaliklarni Kichik Osiyoning g`arbida hujumini zo`rg`a 
qaytaradilar. Axeylar tor-mor qilinganidan keyin, Kichik Osiyo g`arbidagi Ilion 
shahri bosib olinadi. So`nggi Xett podshosi Suppilium II Kipr orolini yana qayta 
bosib oladi. Er. avv. XII asr oxirida Egey dengizi qirg`oqlari va orollarining
etnik jihatdan ola quroq «dengiz xalqlari» Xett davlatini tor-mor qildilar (er. avv. 
1190-yillar). Shunday qilib, yangi Xett davlati tarix sahnasidan abadiy tushib 
ketdi. Markazlari Karxemish va Melida bo`lgan so`nggi Xett podsholiklari 
qoldiqlari er. avv. VIII asr oxirlarida Osuriya tomonidan tugatildi.

---

56