Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик


М уқитнм нг асосий а б и отик ф акторлари ва уларнииг ж о н л и



Download 7,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/151
Sana28.05.2022
Hajmi7,75 Mb.
#614080
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   151
Bog'liq
True (1)

20. М уқитнм нг асосий а б и отик ф акторлари ва уларнииг ж о н л и  
табиат унун ақам няти
Қ у р у к л и к д а ги ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ҳаёти учун муҳитнинг ёруғ 
лик, температура, намлик сингари компонентлари энг катта аҳамиятга эга. 
Бу факторларнинг муҳим хусусияти улар йил ва сутка давомида ҳам, геог- 
рафик зоналлик муносабати билан ҳам қонуний тарзда ўзгариб туришидир. 
Ш у н и н г учун уларга мосланиш ҳам зонал ва мавсумий характерда бўлади.
А т м а с ф а р а д а н у т м а й д н г б н
у л и т р а б м и а ф ш а и у р л а р с о қ а с м
-
I' 
О к с и л а а н а т у р а ц и м н
К ў р н н л д и г ан а р у ғ л и и
] ] . КуВш нури спвитри турпи цмсмлариннмг би
ксмри.
www.ziyouz.com kutubxonasi


76
Э к о л с г и я асо сл а р и
Ёруғлик. Қуёш нури Ер юзида рўй берадиган барча процесслар учун 
асосий энергия манбаи бўлиб хизмат килади. Қуёш нури спектрида хар хил 
биологик таъсирига ўра уч соха: ультрабинафша, кўринадиган ва инфра- 
киэил нур сохалари фарк килинади ■ ■ ■
Тўлкин узунлиги камида 0,290 ^ Я Р ке л а д и г а н ультрабинафша нурлар 
барча тирик зот учун ҳалокатлидир. Атмосферадаги озон катлами шу кис- 
ка тўлкинли нурларни ушлаб колгани учунгина Ердаги хаёт давом этиши 
мумкин. Ерга тўл қин узунлиги бирмунча каттарок (0,300— 0,400 мкм) бўл- 
ган ультрабинафша нурларнинг кичик бир кисми етиб келади, холос. Улар 
юқори химиявий активликка эга бўлиб, катта доэалари тирик хужайралар- 
ни зарарлаши мумкин. Одам ва хайвонлар учун кичик дозада эарур бў 
лади.
Тўлкин уэунлиги 0,400 мкм дан 0,750 мкм гача бўлган куринадиган нур- 
лар (ер юзасигача етиб келадиган куёш нури энергиясининг кўп кисми шу 
лар улушига тўғри келади) тирик организмлар учун айниқса катта аҳамият 
га эга Яшил ўсимликлар органик моддани, демак, колган барча организм- 
лар учун зарур озикни спектрнинг худди ана шу кисми энергияси ҳисобига 
синтезлайди. Баъзи ҳайвонлар ва хлорофиллсиз ўсимликларга ёруғлик ҳаёт 
учун эарур шарт-шароит хисобланмайди, тупрокда, ғорларда ва чукур сув- 
ларда ҳаёт кечирадиган баъзи турлар ҳам коронғида яшашга мослашган.
Т ўлкин узунлиги 0,750 мкм дан ортик бўлган инфрақизил нурларни одам 
кўзи илғамайди, лекин улэр муҳим ички энергия манбаидир. Тик тушади- 
ган қуёш нурида улар айникса кўп бўлади.
Табиатда ёруғлик шароитининг сутка ва мавсум давомида ўзгариб тура 
диган даврийлиги бор, бу даврийлик Ернинг айланишига боғлик. Еруғлик- 
нинг сутка давомида ўзгариб туришига боғлиқ ҳолда ҳайвонларда кунду- 
зи ва тунда ҳаёт кечириш усулига мослашиш юзага келган.
Температура. Организмда борадиган барча химиявнй процесслар ички 
ва та ш ки температурага боғлик бўлади. Тана температурасини доим бир 
хилда саклаб туриш лаёқатига эга бўлмаган организмларда, яъни барча 
ўсимликларда ва қушлар билан сут эмизувчилардан таш кари, кўпгина ҳай- 
вонларда та ш қ и температурага боғликлик айникса я кк о л ифодаланган 
бўлади.
Кур у кл и кд а яшайдиган ўсимликлар билан ҳайвонларнинг ж уда кўпчи 
лиги актив хаёт фаолияти ҳолатида паст температурага чидамайди ва но- 
буд бўлади.
Ҳаётнинг юкори температура чегараси ҳар хил турлар учун бир хил эмас, 
лекин камдан-кам ҳолда 40— 45“ С дан ор ти к бўлади. Ф а к а т озгина турлар- 
гина анча юкори температурада яшашга мослашган.
Оптимал температура турнинг бўлиб ўтган эволюциядаги табиий тан- 
ланиш асосида мослашиб олган яшаш шароитига боғлик бўлади.
Атроф-муҳит температурасининг кўтарилиши тана температураси дои- 
мий бўлмаган организмларда: моддалар алмашинуви, ўсиш, ривожланиш 
ва бошка физиологик процессларнинг тезлашувига сабаб бўлади Ш у н и н г 
учун маълум чегарагача температура нечоғлик юкори бўлса, ҳаёт цикли- 
нинг айрим боскичлари ёки ҳаммаси авж олиши учун зарур вақт шунча кис- 
ка бўлади.
Қуш лар билан сут эмизувчиларда эволюция процессида иссикликни идо- 
ра этиш, яъни терморегуляция — ўз танаси температурасини доим бир хил-
www.ziyouz.com kutubxonasi


М у ҳ и т н и н г асо си й л б и о т и к ф л к т о р л а р и ва у л а р н и н г ж о н л и та б и а т у ч у н а қ а м и я т и
7 7
да сақлаш хусусияти пайдо бўлган. Ана шу мухим мосланиш юкори дара- 
жада туэилган хайнонлар мухитнинг термик шароитидан бир кадар муста- 
кил бўлишини — хар хил температурада актив хаёт кечираверадиган бўли 
шини таъминлаган. К ў п ч нл ик кушларда тана температураси 40°С дан юко 
рироқ, сут эмиэувчиларда эса бундан бир оз пастрок бўлади. Уларнинг тана 
температураси, атроф-муҳит температураси ўзгаришидан катъи наэар, доим 
бир хил бўлади.
Намлик. Сув хужайранинг ва умуман бутун органиэмнинг хаёт фаолияти- 
да ж уда мухим роль ўйнайди. Сув миқдорини етарли даражада саклаб ту- 
риш хар кандай органиэмнинг асосий фиэиологик функцияларидан бири 
дир.
К у р у к л и к д а яшайдиган организмлар учун намликнинг экология факто- 
ри сифатидаги роли ёғик-сочин (шунга яраша хаво ва туп р ок намлиги хам) 
ер юзасида йил давомида ж уда нотекис таркалганлигига боғлик. Ерда яшай- 
диган ҳайвон ва ўсимликларнинг кўпчилиги намсевар бўлганлигидан, нам 
етишмаслиги кўпинча уларнинг хаёт фаолиятини ва таркалишини чеклаб 
кўядиган сабаб бўлади.
Эволюция процессида организмларда намга етишиш ва уни тежаб-тер- 
габ сарфлашга (сахро ва чала сахро, к у р у к чўл ўсимликлари ва ҳайвонла- 
рини эсланг), йилнинг курғокчил фаслини тиним холатида ўтказиш ва бош- 
каларга хар хил тарздаги мосланишлар пайдо бўлган. Чунончи, сахро кўп 
йиллик ўсимликларининг илдиэи кучли ривожланган, баъзида ернинг нам 
катламигача етиб борадиган жуда уэун (масалан, янтокда 16 м гача) ёки 
хаддан та ш кари кў п шохланиб кетган бўлади.
Кўп ч ил и к сахро хайвонлари сувсиз яшай олади; кемнрувчилар, судра- 
либ юрувчилар, хашаротлар ва бош ка майда хайвонлар учун озик намлик 
манбаи бўлади. Баъэи хайвонларда организмдаги оксидланиш реакцияла- 
ри натижасида сув хосил бўлади. Ш у н и н г учун саҳроларда яшайдиган кўп 
ҳайвонлар танасида тўпланадиган калин ёғ катлами, масалан, туялар ўрка- 
чи, кемирувчи хайвонларнинг териси остида бўладиган ёғ катламлари ор- 
ганизмнинг ўзига хос сув манбаи бўлиб хизмат килади. Ҳайвонлар тана- 
сининг т а ш к и копламалари намни кам ўтказиши улардаги сувни буғланиб 
кетишдан саклайди.
В акт-в а кти билан к у р ғо кч и л и к бўлиб турадиган шароитда яшайдиган 
кўп ўсимликлар билан ҳайвонларда нам етишмаслигига бошкача мосла 
нишлар хосил бўлган. Бундай шароитда улар ўсиш ва ривожланишдан тўх- 
тайди, алмашинув процесслари кескин пасайиб кетади ва тиним холатига 
ўтади. Баъзи кемирувчи ҳайвонлар билан тошбакалар сахроларда жази- 
рама иссик бошланиб, ўт-ўланнинг ҳаммаси ковж ира б кетадиган ку р ғо к- 
чилик даври келиши билан ёэги уй куга киради.
Кўп йиллик-ўсимликлардаги ёзги тиним ҳолати кўпинча барглар тўкили- 
ши ёки ер усти кисмининг бутунлай қуриб қолиши билан характерланади; 
талайгина сахро ўсимликларида ана шундай бўлади. 
^
I. ТабииЙ м уки тд а ги ё р уғл и к. на м лик на температура организм уч ун ка нд а й а хам нят 
а
га зга? 2. Ультрабинаф ш а, кў р и н а д и га н аа инфракиэил нур ла р нин г органиэм га био- 
л о ги к таъсири ка нд а й нфодаланади?

Download 7,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish