М у ҳ и т н и н г асо си й л б и о т и к ф л к т о р л а р и ва у л а р н и н г ж о н л и та б и а т у ч у н а қ а м и я т и
7 7
да сақлаш хусусияти пайдо бўлган. Ана шу мухим мосланиш юкори дара-
жада туэилган хайнонлар мухитнинг термик шароитидан бир кадар муста-
кил бўлишини — хар хил температурада актив хаёт кечираверадиган бўли
шини таъминлаган. К ў п ч нл ик кушларда тана температураси 40°С дан юко
рироқ, сут эмиэувчиларда эса бундан бир оз пастрок бўлади. Уларнинг тана
температураси, атроф-муҳит температураси ўзгаришидан катъи наэар, доим
бир хил бўлади.
Намлик. Сув хужайранинг ва умуман бутун органиэмнинг хаёт фаолияти-
да ж уда мухим роль ўйнайди. Сув миқдорини етарли даражада саклаб ту-
риш хар кандай органиэмнинг асосий фиэиологик функцияларидан бири
дир.
К у р у к л и к д а яшайдиган организмлар учун намликнинг экология факто-
ри сифатидаги роли ёғик-сочин (шунга яраша хаво ва туп р ок намлиги хам)
ер юзасида йил давомида ж уда нотекис таркалганлигига боғлик. Ерда яшай-
диган ҳайвон ва ўсимликларнинг кўпчилиги намсевар бўлганлигидан, нам
етишмаслиги кўпинча уларнинг хаёт фаолиятини ва таркалишини чеклаб
кўядиган сабаб бўлади.
Эволюция процессида организмларда намга етишиш ва уни тежаб-тер-
габ сарфлашга (сахро ва чала сахро, к у р у к чўл ўсимликлари ва ҳайвонла-
рини эсланг), йилнинг курғокчил фаслини тиним холатида ўтказиш ва бош-
каларга хар хил тарздаги мосланишлар пайдо бўлган. Чунончи, сахро кўп
йиллик ўсимликларининг илдиэи кучли ривожланган, баъзида ернинг нам
катламигача етиб борадиган жуда уэун (масалан, янтокда 16 м гача) ёки
хаддан та ш кари кў п шохланиб кетган бўлади.
Кўп ч ил и к сахро хайвонлари сувсиз яшай олади; кемнрувчилар, судра-
либ юрувчилар, хашаротлар ва бош ка майда хайвонлар учун озик намлик
манбаи бўлади. Баъэи хайвонларда организмдаги оксидланиш реакцияла-
ри натижасида сув хосил бўлади. Ш у н и н г учун саҳроларда яшайдиган кўп
ҳайвонлар танасида тўпланадиган калин ёғ катлами, масалан, туялар ўрка-
чи, кемирувчи хайвонларнинг териси остида бўладиган ёғ катламлари ор-
ганизмнинг ўзига хос сув манбаи бўлиб хизмат килади. Ҳайвонлар тана-
сининг т а ш к и копламалари намни кам ўтказиши улардаги сувни буғланиб
кетишдан саклайди.
В акт-в а кти билан к у р ғо кч и л и к бўлиб турадиган шароитда яшайдиган
кўп ўсимликлар билан ҳайвонларда нам етишмаслигига бошкача мосла
нишлар хосил бўлган. Бундай шароитда улар ўсиш ва ривожланишдан тўх-
тайди, алмашинув процесслари кескин пасайиб кетади ва тиним холатига
ўтади. Баъзи кемирувчи ҳайвонлар билан тошбакалар сахроларда жази-
рама иссик бошланиб, ўт-ўланнинг ҳаммаси ковж ира б кетадиган ку р ғо к-
чилик даври келиши билан ёэги уй куга киради.
Кўп йиллик-ўсимликлардаги ёзги тиним ҳолати кўпинча барглар тўкили-
ши ёки ер усти кисмининг бутунлай қуриб қолиши билан характерланади;
талайгина сахро ўсимликларида ана шундай бўлади.
^
I. ТабииЙ м уки тд а ги ё р уғл и к. на м лик на температура организм уч ун ка нд а й а хам нят
а
га зга? 2. Ультрабинаф ш а, кў р и н а д и га н аа инфракиэил нур ла р нин г органиэм га био-
л о ги к таъсири ка нд а й нфодаланади?
Do'stlaringiz bilan baham: