Ro’yxatga olindi: №2021 yil “ ”

Mavzu: DINIY MAROSIMLAR VA MUSULMONLARNING ODOB-AXLOQ TAMOYILLARI HAQIDA
Reja:
1. Diniy marosimlar ommaviy marosimlardan biridir.
2. Axloq masalalariga doir aqidalarning mohiyati.
3. Musulmonlarning odob-axloq tamoyillari.
4. Umuminsoniy axloqiy qadriyatlar.
Diniy marosimlar haqida. Diniy marosimlar ommaviy marosimlardan biri bo’lib, ishontirish, taqlif qilish singarn mexanizmlar yordamida odamlarning jamoa bo’lib birlashishiga, muloqotga bo’lgan intilishlarini uyg’otishga xizmat qiladi. Ibodat chog’ida guruh bo’lib muloqotga kirishish, hammaning ijtimoiy tengligi to’g’risidagi nasliy his-tuyg`ular va hokazolar bunday muloqotning real natijasi bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, diniy e’tiqod ijtimoiy ongni muvofiqlashtirib turish sohasida tarixiy jihatdan dastlabki shakl sifatida namoyon bo’ladi. Dastlab stixiyali shaklda paydo bo’lgan din keyinchalik borib ongni, aniq maqsadni ko’zlab amalga oshiriladigan haraktsrga aylanib, qo’pchilik kishilar ongiga ta’sir ko’rsatadigan va bu bilan ijtimoiy ruhiyatni muvofiqlashtirib turadigan bir kuch vazifasini bajara boshlaydi. Bunday qaraganda. dunyodagi barcha dinlarning kelib chiqishi va rivojlanishi bir-biriga o’xshaydi. Barcha qadimgi dinlar stixkyali tarzda kabmlalar o’rtasida paydo bo’lnb, ksyinroq esa millatlar diniga aylangan. Ular har bir xalqnpig ijtimoiy va siyosiy sharoitndan kelib chnqqan holda Taraqqiy ztgan va ular bilan qo’shilib kstgan.
Aslini olganda, diniy muloqot odamlarning bir-biri bilan o’zaro aloqaga kirish zhtiyoji shaklidan, yig’indisidan iborat, dsyish mumkin. Ba’zi hrllarda bu kloxiy kuchlarning irodasiga ko’ngilly ravishda mute bo’lish tarzida namoyon bo’ladi. Bunday vaqtlarda xudo, uning yerdagi noiblari, cherkov va masjidlarning obro’-ztibori, muqaddas kitoblar va boshqa tu qabilar ana shunday birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqadi. Boshqa xollarda esa individning o’ei ilohiy kuchlarga intiladi, o’z ruhini unga bahsh etnb, o’zini iloxiy kuchlarga yaqin tutishga harakat qilada. Barcha zamonlar va xalqlarning dinlarida ana shunday muloqot — qondirilmagan ehtiyoj mavjud bo’lganligini kuzatish mumkin. Odamlarniig bir-biriga bo’lgan intilishi, o’zaro muloqotlardagi bunday aloxiy, muqaddas omillar ularni birlashtiruvchya kuch sifatada namoyon bo’ldi.
Ijtimoiy munosabatlar rivojlanib, insoniy faoliyatning barcha jabhalarida insonparvarlik ifodasini topa borgan sari odamlarning diniy muloqotlarga bo’lgan ehtiyoji ham asta-sekin kamayib boradi.
Dunyoga kelgan har bir inson o’zligini namoyon etuvchi omillar tartibi bo’lishiga ichki bir eqtiyoj sezadi. Ba’zan, bu ehtiyoj o’zgalarga ko’r-ko’rona taqlid qilishga aylanib, kishi o’zi uchun sajda obyekti izlab qoladi. Aytganimizdek, insoniyat tarixiy taraqqiyotining’ ilk bosqich-larida individ atrof dunyoda sodir bo’layotgan voqyea-hodisalarning ahamiyatini va ularning manosinn mustaqil anglab yetishga qodir emas edi. Shuning uchun ham o’zini yolg’iz his qilgan bunday kishilar jamoalarga birlashganlar. Chunonchi, qadimgi dune odamlari qabila-qa6ila, urug`’-urug`’ bo’lib yashaganlar. Bunday o’ziga xos yashash tarznda totemizm deb ataladi. Totemizm jamoa bo’lib psixik birlashishni taqozo etadi. Uning mohiyati mifologiyada ifoda etiladi. Bunday mifologiya individga ruhiy muvozanag bahsh etadi, unda olam bilan birlik, uyg’unlik hissiyoti uyg’otadi. Shuiing uchun ham qadimgi dunyo eposiniig ongga, qabgga, urug`’ amal qiladigan qarashlar, tushunchalar bilan bogliq bo’ladi. U bundaY qarashlarning, tushunchalarning to’grn asli noto’g’ri bo’lishidan qatiy nazar ularga so’zsiz amal qkladi.
Bunday hol tushunarli, albatta, chunki qabilada har bir kishi o’z kondoshlari, qarindoshlari bilan dovmiy muloqotda yashagan. Shu sababli u o’zi ko’rib to`rgan jamoa hayot tarziga qat’iy ishonch bilan qaraydi va aslo tankidiy munosabatda bo’lmaydi. O’zidan o’zganing ehtiyojlarini rad etuvchi bunday individ o’z ehtiyojlari to’la qondirilishi istagan.
Agar ilgari odamlar qabila va urug`’ doirasida mutlaqo zulmatdan iborat hayot kechirgan va hamisha hamma narsaga kodir xudoga talpingan bo’lsalar, keyinchalik insoniyat o’z taraqqiyoti-ning yanga-yangi bosqichlariga ko’tarilib bordi. Jamiyat taraqqiy etgan sari unda yapyuvchi bosqichlarga ko’tarib bordi. Jamiyat tarakqiy etgan sari unda yashovchi kishilar ham o’z salohiyatini, qobiliyati va iqtidorini rivojlantirdi. Inson endi sevilish, sevish, bunyodkorlik — yaratish ishidan quvonish, go’zallikdai bahra olish imkoniyatiga ega bo’ladi, o’zligini yaxshi anglab, butun insoniyat bilan birlikni his qila boshlaydi. Endi u yer yuzidagi eng oliy zot ekanligini to’la anglzb yetadi.
Dinning psixologik va ijtimoiy ildizlari zaminida yotgan ehtiyojlardan yaia biri — adolatsiz jamiyatning ijtimoiy ahvolini anglash ehtiyojdir.
Dinning paydo bo’lishi va jamiyatda saqlanib qolishida odam ongining psihamatik xususiyatlari ham muhim rol o’ynaydi. Bu tamomila tabiiy va zarur bir jarayon sifatida kechadi. Bu jarayon individ faoliyatida ko’proq o’rin egallay boshlagan payt esa, patopsixologiya nuqtai nazaridan, o’sha kishining psixikasidagi nevrozni eslatuvchi holat boshlanganini bnldiradi. Ana shu jihatdan qaraganda, dinni mazko`r individ hayotidagi o’ziga xos "o’sish kasalligi" deysh ham mumkin,
Ilohiyot ham, nazariyalar va ma’naviyat tarixi ham shu narsadan dalolat beradiki, barcha ta’limotlar, zardushtiylik dinidan tortib islom dinigacha bo’lgan hamma Mafkuralar o’z prinsiplarini xalq ongiga axloq orqali singdirib kelganlar.
Mafkuralar, jumladan, islom dini o’zidan oldin o’tgan mavjud umumiisoniy qadriyatlarni kabo`l qilgan va o’zlashtirgan. Yirik ulamolar xalqning turmush tarzini, maxalliy an’analarini, urf-odatlarini o’rganib borganlar. Shu asosda tayyorlangan va ishlab chiqilgan omillar shaxsning ma’navny kamoloti negizi bo’lgan, axloqiy normalarga aylanib, kishilarning turmush tarzini va e’tiqodini shakllantirgan.
Bunday aqidalar jamiyatda xilma-xil vazifalarni bajargan, jumladan, ular jamiyat hayotini barqarorlashtirib, kishilarni axloq-odob qoidalariga rioya qilishga, bilim olishga, hunar egallab malaka hosil qilishga da’vat etgan. Shu tarika jami-yatdagi keksa avlod bilan yosh avlod o’rtasidagi aloqalar rivoj-lanib, avlodlar davomiyligi ta’min etilgan. Ayni vaqtda tarixiy amaliyotiing salbiy hodisalarini mujassamlashtirgan an’analar ham mavjud bo’lgan. Odamlar tabiatning yovo`z kuchlarini yenga olmay, dahshatga tushganlar. Shuiingdek jamiyatda o’zlari ustndan hukmronlik qilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy mu-nosabatlarni tushuna olmaganliklari ham ularni dahshatga solgan. Ba’zai bunday his-to`yg’ular junbushga kelib, odamlar g’ayritabiiy kuchlardan najot tilab ibodat qilganlar.
Demak, diniy his-to`yg’ularning vujudga kelishida iqtisodiy omillar muhim ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, xristian (nasroniy) dini paydo bo’lgan dastlabki paytlarda Rim imperiyasiga nafrat to`yg’usi kuchliligi bnlan ajralib turar edi.
Juda qadim zamonlarda, kishilar tabiat tug’risida eng mavhum tasavvurga ega bo’lgan ibtidoiy zamonlarda paydo bo’lgan din taraqqiy etib, ibtidoiy tasavvurlarni qayta ishlab borgan. Bunday diniy tasavvurlar jamiyatning rivojlanish jarayonida siyosiy mifologiya yordamida mufassal tekshirilgan. Ayrim xalq orasida yaratilgan xudolarga sajda qilish milliy chegara doirasidan nariga o’tmas edi. Bu xudolarning hammasi kishilarning ongida ularni yaraggan millat mavjud bo’lgan vaqtdagina yashab kelganlar va millat yo’k bo’lishi bilan ular ham yo’q bo’lib ketaverganlar.
Odamlarning bilimga, dunyoni anglab tushunishga bo’lgan intilishlari — har bir shaxsning g’oyat tiran ichki bir intili-shidir. Tevarak-atrofdagi olamni anglab yetish niyati, "Hayotning ichki mazmunnni tushunishga bo’lgan istak insoniyat tarixining ilk bosqichlarida qsndirilishi mumkin emas edi. Turli sohalarda, ayniqsa odam uchun muhim ahamiyatga "ega bo’lgan sohalarda, bilimning yetarli emasligi kishilarda salbiy hislar, iztirob to`yg’usini va undan tszroq. qutulish istagini uyg’otadi. Ana shu zaminda tevarak-atrofdagi rang-barang olamni, uning sirlarini tushunish va uning magzini chaqish uchun qulay bo’lgan bir vosita sifatida diniy etikod vujudga ksladi. Iqtisodiy tarakqnyot past bo’lgan ibtidoiy zamonlarda odamlarda tabiat. odam mavjudligining mohiyati,. ilohiy kuchlar, turli sir-sinoatlar to’g’risida turli xil soxta tasavvurlar mavjud bo’lib, ularning aksariyati turmushda salbiy oqibatlarni ksltirib chiqardi.
Shunday qilib, din faoliyat muayyan tarixiy davrlarda odamlarinng ijtimoiy va psixologik ehtiyojklarini qondirish vositasi sifatida o’ziga xos vazifa bajaradi. Odamlar dunyoni ilmiy asosda o’rganish o’rniga uni diniy xayolot olami bilan almashtiradilar. Odamlarning "ijodi" endi diniy tushunchalarni yaratishga xizmat qiladi, Din esa dunyoni tanib bo’lmas darajada o’zgartirib yuboradi.
Ba’zi bir tadqikotchnlar ijtimoiy psixologiyani alohida bir ong shakli sifatida talqin qiladilar. Ma’lumki, insoniyat jamiyati, odamlarning amaliy faoliyati rivojlanib borishi jarayonida ijtimoiy ong ham rivojlangan, uning mazmuni va zarurati o’zgarib, boyib borgan. Lekin jamiyat tabaqalarga, mehnat ikki qismga — aqliy va jismoniy mehnatga bo’linmagan vaqtida hamma uchun bitta umumiy ibtidoiy ong mavjud bo’lgan, diniy qarashlar, his-to`yg’ular, kayfiyat va iztiroblar ana shu ongning tarkibiy q`ismini tashkil etgan. Ijtimoiy ong ijtimoiy psixologiya bilan Mafkurani o’z ichiga oladi. Dinni faqat diniy mafkura va diniy aqidadan iborat qilib ko’rsatish mumkin emas; diniy ong, bir tomondan, muayyan g’oyalar tizimidan tashkil topsa, ikkinchi tomondan, bmr tizimga solingan yoxud tartibga solinmagan tushunchalar hamda dindorlarning diniy his-to`yg’ularidan tashkil topadi.
Mafkura ijtimoiy psixologiyaning belgilarini, alomatlarini mustahkamlashga yordam berishi mumkin. Diniy psixologiyaning diniy Mafkuradan o’ziga xos farqli xususiyati shundan iboratki, diniy psixologiya kishining tevarak-atrofdagi ijtimoiy turmush sharoitidan kslib chiqqan tasavvur va taassurotlar» natijasi sifatida stixiyali tarzda vujudga ksladi.
Taniqli rus psixologi S.L.Rubinshteyn shaxsnnng psixologik tadqiqoti maqsadlarini belgilar ekan, "olimlarning kuch-g’ayratlari psixologayaning rivojlanish darajasini aniqlashga qaror qilmog’i kerak. Ular xayajon — iroda va bilish jaraknlarini aks ettiruvchi tushunchalar (yordamida individiing ichki hayotini bayon etib bsrish imkoniyatini yaratishlari ke-rak",—deb yozganida mutlaqo hahdir (S. L. Rubinshtsyn "Osnovu obshey psixologii", s. 411).
Fikrimizcha, diniy psixologiya nafaqat ongning emokional-ifodaviy jihatlarini qamrab oladi, u kishining bilish sohalariga — ham hissiy, ham rasional tarzdagi bilish sohalariga ham ta’sir etib, tafakkurjabhalarini ham qamrab oladi.
Psixika faoliyatining emokional-irodaviy, tafakkursohasidagi xarakterari bir-biridan ajralmagan holda, tarkibiy bir butun xolda mavjud bo’ladi. Basharti odamlarning his-to`yg’ulari, ehtiyojlari va istak-orzulari, bir tomondan, Din g’oyalar pishib yetishadigan zaminni vujudga keltirsa, ikkinchi tomondan, g’oyalar va fikrlar odamning his-to`yg’ularini uyg’otadi, harakat uchun ta’sir omilini yuzaga keltiradi, dunyoni his etishga va umuman olamni idrok etishga ta’sir ko’rsatadi.
Diniy psixologiyaga ta’rif berishda shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, unda diniy Mafkuradan farqli o’laroq turli emoknonal jarayonlar — har xil his-to`yg’ular, kayfiyatlar hamda g’ayritabiiy e’tiqod bilan bog’liq bo’lgan iztiroblar ham g’oyat katta rol o’ynaydn. Bunday holat odamlar g’ayritabiiy kuchlar ta’sirida qancha ko’proq bo’lsa, shuncha vaqt davom etadi.
Shunday qilib, diniy Mafkuraviy tushunchalar, g’oyalar, saraoglar yig’indisi sifatida odamlar hayotida hukmronlik qilayotgan tashqi kuchlarning ular ongida aks etishi sifatida namoyon bo’ladi. Bunda yerdagi kuchlar g’ayritabiiy kuchlar hisfa-sida odamlar ongida aks etadi. Har qanday mafkura mazmunida qandaydir asosny marqaziy bir g’oya yotadi. Bu g’oya boshqa barcha qarashlar, tushunchalar va g’oyalarni o’z ichiga olganligi tufayli Mafkuraga muayyan bir yo’nalish bahsh etadi.
Faktlar shundan dalolat .beradiki, dindorlar psixologiyasi ularning moddiy va ma’naviy hayot sharoitlari tufayli sodir bo’ladigan psixik jzrayonlar va holatlar yig’indisini o’zida mujassamlashtiradi. U Hatto dinga mutlaqo aloqasi bo’lmagan iztiroblarni ham, masalan, mehnat faoliyati bilan bog`liq bo’lgan hayajonli holatlarni ham o’z ichiga oladi. Shuning uchun ham dindorlar psixologiyasn tarkibida diniy va diniy bo’lmagan jihatlar hamisha omixta, qo’shilib keladi. Bu gap barcha diniy yo’nalishlarga ham u yoki bu darajada xos bo’lgan xususiyatdir.
Shu fikrlardan kelib chiqqan, dindorlarning odat va an’a-nalari, axloqiy baholari, man etuvchi qoidalar, xulq-atvor normalari, burch tushunchalari, baxt-saodat hamda hayotning ma’-nosi to’g’risidagi o’y-fikrlari va boshsalar qo’shilib dindorlar ongining murakkab unsurlari majmuasini tashkil etadi, deb aytish mumkin.
Shaxsning ma’naviy dunyosidagi barcha jihatlar bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Bir fazilatning shakllanishi shunga muvofiq keladigan boshqa bir sifatning shakllannshini taqozo etadi. Din ijtimoiy okgaing eng murakkab shakllaridan biri hisoblanadi, chunxi insonning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan intellektual g’oyalarni. emokiya va to`yg’ularni, ramz va rasm-rusum-taryai hamda ijtimoiy sohadagi turli xil munosabatlarni o’z ichiga oladn.