Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Экотизмлар ва экологик муаммолар.
Яшаш шароити ўхшаш ва ўзаро муносабати натижасида бир-бирига 
таъсир кўрсатувчи ҳар хил турга муносиб бўлган биргаликда яшовчи 
организмлар йиғиндисига 
экологик тизим
дейилади. Ўрмон, чўл, ўтлоқ, сув 
ҳавзаси ва бошқалар экотизмга мисол бўла олади. Маълумки, ҳар хил 
турдаги организмлар бир-бирларига ва теварак атрофдаги жонсиз табиатга 
ҳар томонлама мослашган; бундай узвий боғланишлар биоценозларни 
ташкил этади. Биоценоз-биогеоценознинг бир қисмидир. 
Экотизим 
тушунчаси фанга 1935 йилда инглиз экологи А.Тенсли томонидан 
киритилган. Биогеноценоз («биос»-ҳаёт, «гео»-Ер, «ценоз»-умумий ёки 
жамоа) тушунчасини эса рус ботаник олими, академик В.Н.Сукачев таклиф 
этган. Моддалар айланишига эга бўлган ҳар қандай тирик организмлар 
йиғиндиси ва абиотик мухит 
экотизим
дейилади. А.Тнесли ушубу таърифда 
анорганик ва органик омилларнинг ўзаро тенг компонентлар эканлиги ва хеч 
қачон тирик организмларни яшаб турган ташқи мухитдан ажратиб 
бўлмаслигини таъкидлайди. 
Ўсимликлар дунёси, айниқса Ер юзидаги ҳаётни таъминлашда 
ўрмонларнинг аҳамияти жуда катта. Ҳозирги вақтда қуруқликнинг 30%, яъни 
3,8 млрд.гектар ер ўрмонлар билан қопланган. Улар шимолий ярим шарда ва 
тропик зоналарда тарқалган. Ўрмонларнинг табиатда инсоннинг хўжалик 
фаолиятидаги аҳамияти кўпчилик учун маълум. 
Йирик шаҳарларнинг вужудга келиши, аҳоли сонининг ва саноат 
марказларининг ортиши билан кишиларнинг табиат қучоғида дам олишга 
эҳтиёжлари ҳам ортиб бормоқда. Айниқса ўрмонлар ана шундай дам олиш 
масканларига айланиб бормоқда. Дунё бўйича ўрмонларнинг ҳолати яхши 
эмас. Ҳар йили 3 млрд. м
3 
ҳажмида ўрмонлар қирқилмоқда, 
Инсониятни, айниқса, тропик ва субтропик ўрмонлар муаммоси 
ташвишга солмоқда. У ерларда йилига дунё миқёсидаги қирқилишлар керак 
бўлган ўрмонларни ярмидан кўпи қирқиб ташланмоқда. 160 млн. гектар 

---

34 
тропик ўрмонлар вайрон бўлган, атиги йилига 11 млн. гектар майдон 
тикланмоқда. 
Экологиянинг келажакдаги амалий вазифалари инсон эҳтиёжини янада 
тўлароқ қондиришга қаратилган ҳолда антропоген биогеоценозаларни қайта 
кўриб чиқиш ва уларни маҳсулдорлиги ва барқарорлигини оширишга 
қаратилиши керак. 
Бундай 
автотроф 
организмлар 
продуцентлар
деб 
аталади. 
Продуцентлар-ассимиляция жараёнида тўпланган энергиясини бошқа 
организмларга берувчилардир. 
Фотосинтез қилувчи организмлар қуёш энергияси иштирокида органик 
моддалар синтез қилиб, ёруғлик энергиясини боғланган кимёвий 
энергиясини боғлаган кимёвий энергия сифатида ғамлайди.
Сув хавзаларидаги экотизимларда, яъни денгиз ва океанлар ва кўллар 
юқориги қатламларида яшовчи фитопланктонлар (майда бир хужайрали 
организмлар ва сув ўтлари) продуцентлар сифатида фаоллик кўрсатади. 
Қуруқликда катта ўрмонлар ва яйловларни ташкил этувчи юксак ўсимликлар 
очиқ уруғлилар ва гулли ўсимликлар дастлабки органик модда тўплашда 
катта ўрин эгаллайди. 
Турли биоценозлар тирик организмларнинг маълум экологик 
гуруҳлари нисбати билан тавсифланиб, бу унинг экологик тузулмасини 
ифодалайди. Ўхшаш экологик тузулмага эга бўлган биоценозлар ҳар хил 
турлар таркибига эга бўлиши мумкин. Чунки у ёки бу экологик ўрни 
экологияси ўхшаш турлар томонидан эгалланган бўлиб, турлари 
қариндошлик нуқтаи назардан яқин эмас, балки улар биоценозлардан бир хил 
функцияларни бажарувчи 
викар турлар 
дейилади. Табиатда экологик 
викралик кенг тарқалган. 
Биоценознинг экологик тузулмаси маълум иқлим ва ландшафт 
шароитларда қонуний равишда шаклланади. 
Инсоннинг табиий жараёнларга ана шундай муносабатда бўлиш 
натижасида XX асрнинг ўрталарида экологик муаммолар жуда авж олиб 
кетди. Экологик муаммо деганда инсоннинг табиатга кўрсатаётган таъсири 
билан боғлиқ ҳолда табиатнинг инсонга акс таъсири, яъни унинг 
иқтисодиётида, ҳаётида хўжалик аҳамиятга молик бўлган жарёнлар, табиий 
ҳодисалар билан боғлиқ (давомий талафотлар, иқлимнинг ўзгариши, 
ҳайвонларнинг ялпи кўчиб кетиши ва бошқалар) ҳар қандай ҳодиса 
тушунилади. Экологик муаммоларни уч гуруҳга ажратиш мумкин:
Умумбашарий (глобал), 
Минтақавий (регионал), 
Маҳаллий (локал). 
«Инсон ва биосфера» деб аталган йирик халқаро дастурда кейинги 
йилларда экология соҳасида ҳамда инсонни ўраб турган атроф-мухитни 
тадқиқ қилишнинг аниқ илмий йўналишлари кўрсатиб берилган.
Ҳаёт жараёни қонуниятларини ўрганиш, шунингдек, инсоннинг табиий 
тизимларига ва биосферага бўлган таъсирини бир бутун ҳолда ўрганиш. 

---

35 
Биологик ресурслардан оқилона фойдаланишнинг илмий асосларини 
ишлаб чиқиш, инсон фаолияти натижасида ўзгарган табиатдаги 
ўзгаришларни олдиндан билиб олиш ва биосферада кузатилаётган 
жараёнларни бошқариш ва ниҳоят инсоннинг яшаш муҳитининг сақлаш. 
Популяциялар сонини бошқариш. 
Зараркунанда турларига қарши кураш учун кимёвий моддаларни 
қўллашни, минимум даражада фойдаланишни, таъминлаш чора -
тадбирларининг тизимини ишлаб чиқиш. 
Муайян турдаги ландшафтларни у ёки бу таркибий қисмларининг 
ҳусусиятларини ўрганишда экологик индикациядан фойдаланиш, шунингдек 
табиий муҳитни ифлосланганлигини аниқлашда индикацияни кенг қўллаш. 
Бузилган ва издан чиққан табиий тизимларни қайта тиклаш, қишлоқ 
хўжалигига яроқсиз ерларни рекультивациялаш, яйловларни тиклаш, тупроқ 
унумдорлигини ошириш, сув ҳавзаларининг маҳсулдорлигини ва 
бошқаларини қайта тиклаш. 
Овчиликни хўжалик соҳасига ўтказиш. 
Биосферанинг айрим участкаларини эталон сифатида сақлаш.