Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Ёнғиннинг тарқалишига шамол кучи ва йўналишининг таъсири:
Шамол ёнғиннинг ёниш интенсивлигини оширади, кучли пастки ёнғин устки 
ёнғинга айланиб кетади. 
Лишайникли қарағайзордаги ёнувчи материалларнинг намлиги 30% 
бўлганда ва шамолнинг тезлиги 0,5 дан 3,5 км/сек гача, яъни 7 марта ошганда 
қуйдагиларни ортишига сабаб бўлади: а) 1 пог,м ёнғин майдонидан 
ажралувчи иссиқлик миқдори (1 мин/минг ккал)-9марта; б) ёнғин олд 
қисмининг ҳаракатланиш тезлиги (м/мин)-8,3 марта; в) аланга баландлиги 
(м)-3,4 марта ва ёнғиннинг ўрмонга ёриб кириш чуқурлиги (м)-7,2 марта. 
Агар шамол тезлиги 2 м/сек дан юқори бўлса, у пастки ёнғин тезлигига 
тўғри чизиқли боғлиқ бўлади. Секин эсувчи шамол 2,5 м/с гача бўлганда, 
унинг таъсири паробалага ҳосил қилади. Пароболанинг эгри жойи шамол 
тезлиги 1,5-2,0 м/с бўлганда тугайди. Секин ўсувчи шамол (0,8м/с гача) 
ёнғиннинг ўчиб қолишига ёки тўхташига олиб келади. Шамол кучи ва 
йўналишининг таъсири ва коэффициенти К
v
бу омилнинг таъсири 
даражасини кўрсатади. М.А.Софроновнинг кўрсатишича шамолнинг тезлиги 
0, дан 2,5 м/сек. гача ошганда, ёнғиннинг тарқалиш тезлиги 10 марти ошади. 
Ёнғин тарқалиш тезлигига рельефнинг таъсири.
Тоғли минтақалирда 
ёнғиннинг тарқалиш релънфига боғлиқ бўлади. Бундан ташқари қиялик 
экепозицияси ва томонига ҳам боғлиқдир. Тоғнинг жанубий томонида 
ёнувчанлик шимолга қараганда анча юқори бўлади (10 баробардан зиёд). 
Қиялик қанча тик бўлса ёнғин шунчалик тез тарқалади. Қиялик ҳар фан 
Бошқа омиллар билан биргаликдагина ёнғиннингтарқалишига таъсир этади. 
Баъзан тез қурийдиган ёнувчи материалларнинг оз миқдорда бўлиши 
ҳам ёниш тезлигига яхши таъсир этади. Интенсив устки ёнғин қолдиқлари ва 
тутун 1,5-2,0 ки баландликгача кўтариб ўзига хос қоплам ҳосил қилади. 
Ёнган пўстлоқлар ва майда шохчалар юқорига кўтарилади ва ерга қайтиб 
тушиб, Янги ёнғин ўчақларини юзага келтиради. 
Ёнувчи 
материалларининг 
ўлчаш 
ва 
жойлашиши 
ёнғиннинг 
харакатланишига ката таъсир кўрсатади. Уюм бўлиб ёнган ва зич жойлашган 
ёнувчиматериаллар бўлганда ёнғиннинг интенсив кучайиши кузатилади. 
Ўрмон ёнғини бевосита ва билвосита зарар келтиради. Бевосита зарарга 
дараҳтларнинг, ўрмон фаунасининг ва махсулот қийматининг йўқ бўлиши, 
тупроқнинг куйиши ҳамда ёнғинни ўчиришга кетганноишлаб чиқариш 
харажатлари киради. Бахорги ёнғин ўрмон меваларини ҳам йўқ қилади. 

---

136 
Ўрмон ёнғини инсонлар ҳаёти учун ҳам хавфлидир. Баъзан турар жой 
бинолари, ҳатто фабрика, ёғоч таёрлаш техникаси ва бошқа қимматбахо 
матрияллар ёниб кетади. Ўрмон ёнғинни ўрмон саноатининг хомашё 
базасини йўқ қилади. 
Ката ёнғиндан чиқадиган тутун ерга тушадиган қуёш энергиясини 
тўсади. Натижада фотасинтез секинлашади ва қишлоқ хўжалиги 
экинларининг етишиш мудати чўзилади, бошқа ўсимликларининг ҳам ўсиш 
ва ривожланиши секинлашади. Атмосферанинг ката қисми тутун Билан 
қопланади, бу ҳаво ва сув транспорти ишини тўхтатишга олиб келади. 
Ўрмон ёнҳинларининг биовоситаси зарар кўп шаклидир . кучли ёнғин 
пайтида албатта тупроқ ҳам куяди. Бу тупроқнинг қашоқланишига, яъни 
натижада отозорлариннг бонитети пасайишига ва бошқа зарарли 
ўзгаришларига олиб келади. Интенсив ёнғин бўлган ҳудудларда унумсиз 
тақир майдонлар ҳосил бўлади ва эрозия жараёнлари ривожланиши мумкин. 
Ўрмон билан қопланган майдонларнинг камайиши ҳудуднинг иқлимига ҳам 
таъсир этади. 
Ёнғин зарарланган ўрмоннинг сув режимли, тупроқни ва далани 
ҳимояловчи, санитор-гигиеник, эстетик, иқлим ва стратегик ролини 
пасайтиради. Масалан, қирғоқ бўйидаги ўрмоннинг йўқ бўлиб кетиши 
дарёнинг саёзлашиши ва қирғоқнинг ювилиб кетишигасабаб бўлади. 
Зарарланган 
дарахтларнинг 
энто 
ва 
фито 
зараркунандаларга 
чидамлилигини сезиларли даражада пасаяди. Ёнғиндан зарарланган 
дарахтзорлар касаллик ва зараркунандаларнинг оммавий кўпайиш маконига 
айланиши мумкин. 
АҚШда ўрмон ёнғинларикелтирган зарар сумасининг 6% ини 
зараркунандалар келтирган зарар ташкил этади. 
Ёввойи ҳайвонлар ва қушлар кўпайишининг кескин камайиши овчилик 
хўжалигига зарар келтиради. Сувнинг карбонат кислота билан захарланиши 
натижасида балиқлар нобуд бўлади. Хашоратхўр қушларнинг нобуд бўлиши 
дарахтларнинг санитор холатини ёмонлаштиради. 
Ёнғинда асалариларнинг нобуд бўлиши нафақат асаларичилик, балки 
ўрмоннинг қайта тикланиши ва қишлоқ хўжалигига ҳам зарар келтиради. 
Шу жиҳатдан ҳам ўрмон ёнғинларининг оқибатлари кўп шакиллидир. 
Ўрмон ёнғинларининг ролини билиш унга қарши курашишни тўғри 
бошқариш, унинг зарарли оқибатларини қайтариш ва ёнғиндан фойдаланиш 
мақсадларда фойдаланиш учун керакдир. 
2. Ўрмон куйиндиси. Ўрмон ёнған жойларида турли холатдаги 
куйиндилар хосил бўлади. Куйиндиларнинг илмий классификцияси И.С. 
Мелехов томонидан (1948) шимолий ўрмонлар мисолида тузиб чиқилган ва 
қуйидаги категорияларга ажратилган: 
-куйган дарахтлар: 
-қуриган ва синиб тушган куйиндилар; 
-яшовчанлигини 
йўқотмаган куйиндилар, булар ўз навбатида 
қуйидагиларга бўлинади. 

---

137 
А) аҳамиятсиз (10%дан кам)миқдорда 1-ярусда қолган дарахтлар, пастки 
ярусдагиларнинг барчаси нобуд бўлган; 
Б) нисбатан аҳамияти (10% дан юқори) миқдорда 1-ярусдан сақланиб 
қолган дарахтлар, пастки ярусдагилар бутунлай нобуд бўлган; 
В) Ярусларда нобуд бўлганлар озроқ миқдорда ёки уларнинг барчаси 
сақланиб қолган. 
Дарахтлар ёнганда қолган куйинди. Пастки ва торфли ёнғинлардан 
кейин, айниқса улар такрорланганда юзага келади. Булар ўрнида дарахтлар 
ёки бошқа бошқа ўсимликларнинг юзага келиши кузатилади.