Rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi xalqaro menejment

2.3.1-rasm. Техnologiya va uskunani yetkazib berish shartnomasini 
bajarish bilan band xоdimlar sonining o‘zgarish dinamikasi 
Dastlabki bosqichda shartnoma imzolangandan so‘ng sotib olingan 
texnologiya va uskunalarni mahalliy sharoitlarga moslashtirish ishlariga, 
xaridor xodimlarini o‘qitish, uskunalarni qabul qilish, yig‘ish va o‘rnatish 
uchun maydon tayyorlash ishlariga mahalliy va xorij tadqiqot institutlari 
va universitetlaridan muhandislar, loyihachilar va texnologlar, qurilish 
kompaniyalarining mutaxassislari maksimal miqdorda jalb qilinadi (2.3.1-
rasmdagi uchburchak asosi). 
Bu davrda, odatda, uskuna ishlab chiqaruvchilar xaridor xodimlarini 
o‘qitishda asosiy rol o‘ynaydi, ilmiy tadqiqot institutlari, universitetlar, 
loyiha va qurilish tashkilotlari esa xorijiy uskunani qabul qilishga 
Kafolat sinovlari 
Хоdimlarning soni 
Uskunani yig‘ish 
va o‘rnatishga 
tayyorgarlikning 
boshlanishi 
Shartnomani 
imzolashdan 
kafolat 
sinovlarigacha 
bajarish vaqti 

---

66 
tayyorgarlik ko‘rishda yo‘rdam ko‘rsatadilar. So‘nggi yillarda texnologik 
jarayonlar va kompyuterlashtirilgan agregatlar konstruksiyalarining 
murakkablashuvi sababli tajribali importerlar sotib olingan uskunalarni 
ishlatishga mutaxassislarni o‘qitish va uni qabul qilish ishlarini uskuna 
ishlab chiqarilgan joyda amalga oshirishga katta e’tibor bermoqdalar. 
O‘qitish agregatlarni o‘rnatish joyida, shuningdek, xorijiy ishlab 
chiqaruvchi korxonalarda ham olib boriladi. O‘qitish kurslariga 
texnologiyaga, uskunalarga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash tizimini, 
agregatlarni boshlang‘ich materiallar, energiya, ehtiyot qismlar bilan 
uzluksiz ta’minlashni tashkil qilishni o‘zlashtirish kiradi. Import 
qiluvchining mutaxassislari xavfsizlik texnikasi, atrof-muhit muhofazasi 
me’yorlarini, mahsulot sifatini nazorat qilish usullarini o‘rganadilar. 
Yetkazib berish hajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari – 
rentgen, izotop, ultratovush o‘rnatmalari va spektral analiz uskunalarini 
ham kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 
Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin 
agregatlarni ekspluatastiya qilish joyida mavjud infratuzilma, mahalliy 
xomashyo materiallari, iqlim sharoitlari, xodimlarning texnik savodliligini 
hisobga olgan holda xorijiy texnologiya jarayonlarini mahalliy 
sharoitlarga moslashtirish bo‘yicha fan–texnika izlanishlar o‘tkaziladi va 
chora-tadbirlar 
ishlab 
chiqiladi. 
O‘tkazilgan tadqiqotlar hamda 
texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni 
yetkazib berish muddatidan ilgari taqdim etgan texnik hujjatlari asosida 
xomashyo materiallari, mahsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik 
talablarni umumlashtiruvchi texnologiya yo‘riqnomalari tuziladi. 
Shu bilan bir vaqtda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab 
chiqaruvchi zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chiqarish joyida qabul 
qilish 
uchun 
buyutmachining 
nazoratchilari 
yuboriladi. 
Shu 
nazoratchilarning uskunalarni loyihalashtirishda ham ishtirok etishi 
maqsadga muvofiq, chunki ular o‘z korxonasida import agregatlarni 
zamonaviylashtirish va takomillashtirishda qatnashish imkoniyatini qo‘lga 
kiritadilar. Shu sababli import qiluvchi o‘zining nazoratchilarini uskunalar 
ishlab chiqaruvchi zavodlarga o‘z vaqtida yuborish haqida qayg‘urishi 
lozim. 
Import uskunani foydalanishga tushirish muddati yaqinlashgan sari 
jalb qilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi qisqaradi. Ishga tushirish 
vaqtida esa faqat o‘qitilgan xodimlar va uskunalar yetkazib bergan xorijiy 
firmaning kam sonli mutaxassislari qoladi (2.3.1-rasmda uchburchak 
cho‘qqisi – kafolatli sinovlar o‘tkazish nuqtasi). 

---

67 
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, import qiluvchi korxonada import 
texnologiyalar va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib 
beruvchi firma vakillari bo‘lishi kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida 
import uskunaning ayrim zaruriy qismlari bilan butlanmaganligi va 
mexanizmlar hamda elektron tizimlarda kamchiliklarning mavjudligi ayon 
bo‘lish hollari ko‘p uchraydi. Bu ko‘pincha yordamchi agregatlar, yuklash 
qurilmalari va transport tizimlariga tegishli bo‘ladi. Shunday hollarda 
darhol yetkazib beruvchi firma vakillariga yetishmovchiliklar va 
kamchiliklar to‘g‘risida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan birga, kafolatli 
sinovlar 
davrida 
uskunalardagi 
va 
texnologiya 
jarayonlaridagi 
kamchiliklar xorijiy uskunali obyektning texnik xizmat rahbarlari, ularni 
yetkazib berish kontraktlarini imzolashda xorijdan va mahalliy yetkazib 
beruvchilardan butlovchilarni yetkazib berish muddatlarini kelishib 
olishga yetarli e’tibor bermaganligi, ko‘zda tutilmagan kamchiliklar va 
kontrakt muddatlarini bajarmasligining oldini olish maqsadida qismlar va 
detallarning 
qo‘shimcha 
miqdoriga 
buyurtma 
berishni 
nazarda 
tutmaganligidan dalolat beradi.
Import agregatlarni ishga tushirishning birinchi bosqichida, odatda, 
texnik 
xizmat 
ko‘rsatishning 
kamchiliklari, 
ehtiyot 
qismlarning 
yetishmasligi, ayrim bo‘g‘inlar, shuningdek, tizimlar va mexanizmlarning 
ishdan chiqish sabablarini aniqlashning yomon tashkil qilinganligi 
aniqlanadi. Ayrim hollarda import qiluvchi korxonaning xorijda o‘qitilgan 
mutaxassislari bir qismi uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda 
ishlashga qoladi, boshqa qismi yuqori ish haqiga qiziqib, boshqa milliy 
korxonalarga o‘tib ketadi. Bunday vaziyatning oldini olish uchun 
uskunani yetkazib berish kontraktida agregatlarni ishlab chiqaruvchi 
zavodlarda va shunday agregatlarni ishlatuvchi korxonalarda ko‘zda 
tutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda o‘qitishni nazarda tutish 
kerak. 
Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni ishlatishning birinchi 
bosqichida 
mahalliy 
yetkazib 
beruvchilar 
bilan 
shartnomalarda 
belgilangan muayyan sifatli xomashyo, butlovchi mahsulotlar, 
materiallar, ehtiyot qismlarni yetkazib berish muddatlariga rioya qilish 
muhim hisoblanadi. 
Xorijiy texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchi va xaridor 
o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, 
uskunalarni yetkazib berish bo‘yicha shartnomalarni imzolashda ikkala 
tomon vakillarining yo‘l qo‘ygan quyidagi kamchiliklari ziddiyatlarni 
keltirib chiqaradi: 

---

68 
– shartnoma matnida yetkazib beruvchining uskunalar va 
texnologiyalarning texnik ko‘rsatkichlari bo‘yicha kafolatlarining noaniq 
ifodalanishi; 
– uskunani loyihalashtirishda xaridor mamlakatida agregatni 
ishlatishning mahalliy sharoitlarini yetkazib beruvchi tomonidan hisobga 
olinmaganligi; 
– ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari yetkazib beruvchining 
shartnoma imzolash vaqtida kafolatlagan ko‘rsatkichlaridan oshib ketishi; 
– shartnomalarda sotuvchi zavodlarida xaridorning ta’lim olayotgan 
mutaxassislarining soni va ularni o‘qitish sifati mezonlari haqidagi noaniq 
shartlar. 
Litsenziatlar, ya’ni litsenziya xarid qiluvchilarning texnologiya va 
uskunalar importi bo‘yicha shartnomalar imzolashdagi xatolarini 
kamaytirish uchun bir qator xalqaro tashkilotlar (YUNIDO, YUNKTAD) 
ishlab chiqarish vositalarini import qiluvchi rivojlanayotgan davlatlar 
uchun qator tavsiyanomalar tayyorladilar. Xususan, texnologiyalarga 
litsenziyalarni 
import 
qiluvchilar 
litsenziyaviy 
shartnomalarda 
litsenziardan (litsenziya yetkazib beruvchidan) turli materiallar va 
komponentlarni majburiy xarid qilish; ishlab chiqarishning hajmini, 
mahsulotlarning sotish hajmini, baholarning darajasi, hamda ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimentini cheklash; litsenziar bilan 
kelishmay turib, boshqa texnologiya jarayonlarini qo‘llash yoki 
mavjudlarini takomillashtirishni taqiqlash; faqat litsenziarning sotish 
tarmog‘i orqali majburiy mahsulot eksporti kabi shartlardan voz 
kechishlari zarur.
YUNIDO ekspertlari zaif iqtisodiyotli davlatlarning hukumatlari 
iltimoslariga ko‘ra u yoki bu mamlakatning import texnologiyalarni 
o‘zlashtirishdagi imkoniyatlarini tahlili bilan xorijda texnologiya va 
uskunalarni xarid qilishning texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydilar; 
import texnologiya va uskunalar komplektini o‘zlashtirish uchun zarur 
texnik va moliyaviy mablag‘larning hajmini hisoblaydilar; import 
texnologiya va uskunalarning negizida obyektlarni qurish, uskunalarni 
o‘rnatish va ishga tushirishning keng dasturlarini tayyorlaydilar; milliy 
mutaxassislarni 
o‘qitishga 
ko‘maklashadilar; 
turli 
davlatlarning 
manfaatdor korxonalari o‘rtasida kooperatsiya va bevosita ilmiy ishlab 
chiqarish aloqalarini yo‘lga qo‘yadilar. 
Jahon texnologiyalar va uskunalar bozorining ishtirokchilari 
tajribasining ko‘rsatishicha, eksport va import qiluvchilar o‘rtasidagi 
kelishmovchiliklar ko‘pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini 

---

69 
o‘tkazish uslubi, yetkazib berilgan uskunalardagi nuqsonlar uchun 
javobgarlik, 
mahalliy 
xomashyo 
materiallarining 
sotib 
olingan 
texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi masalalari yuzasidan 
vujudga keladi. 
Ko‘p hollarda tomonlar orasidagi ziddiyatlarni shartnomada ikkala 
tomonning bir-biriga har qanday texnologik yangiliklar kiritish to‘g‘risida 
axborot berish majburiyati haqidagi shart ko‘rsatilishi bilan oldini olish 
mumkin. Import qiluvchilar bu holda yetkazib beruvchilarning 
texnologiya jarayonlarining takomillashtirilishidan unumli foydalanish 
imkoniyatiga, uskunalar va texnologiyalarni yetkazib beruvchilar esa 
xaridorlarning ularga xabar bermasdan hech qanday texnik yangiliklar 
kiritmasligi kafolatiga ega bo‘ladilar. Uskuna va texnologiyani import 
qiluvchilar uchun asosiy qoida: har qanday kelishmovchiliklar va 
ziddiyatlardan so‘ng ham 
yetkazib beruvchilar bilan do‘stona 
munosabatlarni saqlab qolish zarur, chunki kelajakda ularga maslahatlar, 
ehtiyot qismlar, texnik yordamlar bo‘yicha murojaat etish zarurati 
tug‘ilishi mumkin.