Rivojlanishi tarixidan

Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
 Karimov  I.  A.  O'zbekiston:  Milliy  istiqlol,  iktisod,  siyosat,  mafkura.     
Toshkent. «O'zbekiston» 1996 yil. 
2. 
Nabiev A. «Tarixiy o'lkashunoslik» Toshkent. «O'qituvchi» 1978 yil. 
3. 
Sulaymonova F. SHarq va G'arb. Toshkent. «O'zbekison» 1997 yil. 
4. 
CHoriev Z. Tarixiy atamalarni kiskacha izoxli lugati, Toshkent. 1999 y. 
5. 
Jabbarov I. “ O'zbek xalq etnografiyasi” Toshkent. 1964 y. 
Mavzuga oid tayanch so'z va iboralar: 
1.  Etnografiya 
9. Qang'li - qipchok 
2.  Etnologiya 
10. Nukus- mang'it. 
3.  San' at 
11. Fol’klorit 
4.  Etnik va oilaviy tuzum 
12. Leksikograf. 
5.  Etnogenez 
13. 
Diplomatik 
missiya. 

---

 
 

---

5-MAVZU:TARIXIY O‘LKASHUNOSLIKNI O‘RGANISHDA YOZMA VA 
ARXIV MANBALARNING TUTGAN O‘RNI 
 
REJA: 
1. Oʻlkamiz qadimgi yozma manbalarda 
2. Ogʻzaki manbalar. Folklorlik asarlarni toʻplash 
3. Oʻlkamizni oʻrganishda davriy matbuotdan foydalanish  
4. O'lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o`rni 
5.  Muassasa va davlat arxivlari. 
 
1.  Markaziy  Osiyodagi  eng  qadimgi  xalqlarning  yozuvlari  qaysi  davrda 
shakllanganligi  haqida  aniq  malumotlar  yoʻq.  Ayrim  kam  monli  topilmalar 
(Qadimgi  Xorazm  sokol  idishlari  sirtidagi  yozuvlar  va  saklarning  «nomalum 
xatlari»)  bu  jaraen  miloddan  avvalgi  V-IV  asrlarda  boshlanganligi  dalolat  beradi. 
Ammo  bu  malumotlar  toʻliq  emas.  Dastlabki  yozuvlar  tashqi  shaklning 
takomillashuvi,  alifbo  tuzulishi  qonunlari  va  tillarning  ichki  mazmuni  koʻp 
tomondan nomalum boʻlib, yaxshi oʻrganilmagan, bu jaraenni aniqlash uchun juda 
koʻp  manbalarga  asoslanish  lozim.  Afsuski,  Markaziy  Osiyoda  miloddan  avvalgi 
VII-VI  asrlarga  oid  tanga  pullar  (tanga  yozuvlari),  sopol  e»och  va  boshqa 
buyumlarga  bitilgan  yozuvlar  eki  hujjatlar  topilmagan.  Albatta,  yuqorida 
koʻrsatilgan davrda yurtimiz shaharlarida tanga pullar zarb etilmagan chunki huddi 
shu  paytda  (mil.avv.VII-VI  asrlar)  eng  qadimgi  tangalar  dastlab  Kichik  Osiyoda 
vujudga  kelgan.  Bundan  oldingi  asrlarda  esa  savdo-sotiq  munosabatlarida  pul 
vazifasini  kumu  shva  oltin,  qimmat  baho  buyumlar  va  yaltiroq  toshlr,  don  va 
chorva  mahsulotlari  bajargan.  Miloddan  avvalgi  III-I  asrlarda  Markaziy  Osiyoga 
oid  koʻplab  tangalar  topilgan  boʻlib,  ular  ulkamiz  tarixini  oʻrganish  uchun  kata 
ahamiyatga ega. Bundan tashqari to oʻrta asrlarga qadar etib kelgan koʻplab noyob 
yozuv  yodgorliklari  tosh,  sopol,  kumush,  egʻoch,  chori  va  qogʻoz  buyumlariga 
bitilgan  turli  xil  malumotlardan  iboratdir.  Miloddan  avvalgi  I  ming  yillikning 
birinchi  yarmida  yurtimizda  joylashgan  turli  xalqlar  qadimgi  sharq-eroniy  tillar 
shevalarida  gapirganlar.  Ularning  etnik  qiefasi  va  tillari  bir-biriga  yaqin  boʻlgan. 
Shuning  uchun  ham  su»dlar,  baqtriylar,  xorazmiylar  va  saklar  qarindosh  xalqlar 
boʻlib,  bir-birlarini  yaxshi  tushunganlar.  Qadimgi sharq-eroniy  tillarni  urganishga 
oid  kata  ilmiy  adabiyot  mavjud.  Ushbu  tillar  guruhini  Avesta  tli,  sugʻdlar, 
xorazmiy ular va aqtriylar tillari tashkil qilgan. 
«Avesto»  -zardushtiylik  dinining  muhaddas  kitobi  boʻlib,  dindagi 
xalqlarning  shariat  qonunlari  majmuidir.  Zamonamizga  etib  kelgan  «Avnsto» 
qismlar  milodning  III-VII  asrlarida  tahrir  qilingan  «Avesto»  boblari  «pahlaviy»-
oʻrta  fors  alifbosi  asosida  48  ta  belgili  yozuvdan  iboratdir.  «Avesto»  oʻrta  fors 
tilidan  «Apastak»  eki  «Asos»  deb  tarjima  qilinadi.  «Avesto»  tili  eroniy  tillarning 
eng qadimgi shevalaridan biri boʻlgan  va olimlar  fikriga koʻra, qadimgi  fors tiliga 
nisbatan  ancha  oldingi  bosqichda,  milodin  avvalgi  II  ming  yillikning  I  ming 
yillikning boshlarida paydo boʻlgan. «Avesto» birinchi boʻlib, XVIII asrda frantsuz 
olimi  Anketil  Dyuperron  tomonidan  tarjima  qilingan.  Uning  qoʻyidagi 
qoʻzyozmalari XIII asrga oid boʻlgan. 

---

Markaziy  Osiyo  xalqlarining  eng  qadimgi  yozuvi  bu  xumning  sirtida 
tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U kata Oybuyirqala shahar xarobosida 
topilgan.  Arxeologiya  malumotlarga  koʻra  bu  yozuv  miloddan  avvalgi  V-IV 
asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm 
yozuvi  Quyqirilgan  qalada  topilgan  sopol  idishning  sirtida  saqlangan.  Bu  manba 
yagona «aspabarak», «otliq», «chavondoz» soʻzidan iboratdir. 
Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbosiga asoslangan, Oromiylar-miloddan 
avvalgi  I  ming  yillikning  boshlarida  Mesopotomiya  hududida  joylashgan  qadimgi 
xalqdir. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarga kelib 22 ta harfdan iborat boʻlgan oromiy 
alifbosi  Oʻrta  Sharqning  idora  qilish,  ish  yuirituvchi  va  mamuriy  tli  vazifasini 
bajargan. 
Baktriya tili va yozuvi bu Oʻzbekiston janubida va chegaradosh Tojikstonda, 
Shimoliy  Afgʻoniston yerlarida joylashgan tarixiy-madaniy  viloyat aholisining tili 
hamda  yozuvidir.  Baktriya  yozuvi  ikki  xil  oromiy  va  qadimgi  Yunon  alifbosiga 
asoslanib  rivojlangan.  Baktriya  yozuvi  topilmalari  asosan  milodning  birinchi 
asrlariga taalluqlidir. 
Sugʻd,  Sugʻdiena  tarixiy  madaniy  viloyat  bulib,  Zarafshon,  Qashgʻaare 
vohalarini oʻz ichiga olgan. Milodiy I-IV asrlardan boshlab, sugʻd yozuvlari keng 
hududda  tarqalgan.  Bu  jaraen  sugʻdlarning  yangi  erlarni  uzlashtirish  faoliyati  va 
sovdagarlarning  «Buyuk  ipak  yoʻli»  dagi  harakatlari  bilan  bo»langan,  shuning 
uchun ham sugʻd tilidagi yozma yodgorliklar Markaziy Osiyo, Qozogʻiston, Sharqi 
Turkiston, Pokiston va Mugʻiliston tuprogʻida topib tekshirilgan. Sugʻd yozuvi ish 
yuritishda,  savdo  va  madaniy  aloqalarda  kata  ahamiyatga  ega  boʻlib,  qadimgi 
uygʻur, moʻgʻoʻl va manjurlar yozuvlari paydo boʻlishiga asos boʻldi. 
Saklar-Markaziy  Osiyo  va  Qozogʻistonning  dashtlarida,  choʻllarida  va 
togʻlarida  joylashgan  qoʻchmanchi  kabilalar.  Olimlar  fikriga  koʻra,  sak  tilida 
eritilgan  eng  qadimgi  manba  bu  olmaota  atrofida  ssiq  qur»onida  topilgan  kumush 
idishdagi yozuvdir. U miloddan avvalgi V asr bilan sanaladi. 
Tilshunoslik  fanlarida  issiq  yozuviga  uxshagan  belgi  yozuvlari  «nomalum 
xat» deb ataladi. 
Sak  tillarida  eritilgan  hujjatlarning  asosiy  qismi  Sharqiy  Turkistonning 
Xotan  vohasidan  topilgan.  Ular  VII-X  asrlarga  oiddir.  Bk  yozuvlarni  oʻrganishga 
G.V.Beyli, 
M.J.Drezden, 
A.G.Gertsenberg, 
.M.Oranskiylar 
katta 
hissa 
qoʻshganlar.«Avesto»  sugʻdiylar,  Parfiylar  va  xorazm  tillaridagi  bazi  atamalar, 
tushunchalar va nomlar zomonaviy tillarda saqlanib ishlatilmoqda. Jumldan, avesto 
soʻzlari  «brator»-»birodor»,  «aka»  (rus  tilida  ham  «brat»),  «Xapto»,  «hafta», 
«etti», «band»-»Bogʻlab quyish», «zar», -»oltin», «nau (nav»-»Yangi» «ap»-»ob». 
«framano»-»farmon» va hakozo. 
Ayniqsa koʻp nomlar sugʻd soʻzi-»kand» (Kent)-»shahar» Bilan bogʻlangan 
(Toshkent,  Chimkent,  votkent).  Samarqand,  Panjikent  nomlari  VII  asir  oxiri  VIII 
asrga oid sugʻd hujjatlarida uchraydi «Shoqor» tuchunchasi parfiylar soʻzi «shahar 
dan kelib chiqqan. Ayrim tushunchalar sugʻd soʻzlari-«kas» (qurilish, gulobod) va 
«kat» (uy-joy, makon) bilan bogʻlangan (chortak, peshtok, kitob, navqat, surkat). 
Oʻzbekiston  hududida  tillarning  rivojlanishi  bir  necha  ming  yillar  Bilan 
bo»lanadi.  Yozma  manbalarga  koʻra  yurtimizda  eng  qadimgi  mahalliy  tillar: 

---

turkiy,  fors, arab va eski oʻzbek tillari rivoj topgan. Ular  ish  yuritish va  mamuriy, 
adabiy va xalqaro, mahalliy qishloq va shahar tillari vazifasini bajargan. 
Markaziy  Osiyoning  eng  qadimgi  xalqlari  oʻz  tarixini  yozma  ravishda 
eritmaganlar. (eki zamonamizgacha maqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli ilk 
yozma  manbalar-»Aevsto»,  ahamokiylar  davri  mixsimon  yozuvlari  va  qadimgi 
Dune  (Yunon-rim)  davriga  taalluqli  manbalar  yurtimizdan  tashqarida  tuzilgandir. 
Oʻlar  qadimgi  Sharq  va  Dune  tarixida  birinchi  boʻlib,  ulkamizdagi  xalqlarning 
nomlarini  alohida  joylar,  togʻlar,  daryolar  va  koʻllarning  nomlarini  afsonaviy 
qahromonlar  va  podsholarning  nomlarini,  yurtimiz  xalqlarining  turmushi,  dini, 
madaniyati,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  tuzumi  toʻgʻrisidagi  malumotlarni  oʻz 
ichiga oladi. 
Dastlabki yozma manbalardan flydalanishda juda ehtiet boʻlmoq kerak. Bazi 
bir  malumotlar  afsonolarga  asoslangan  va  ularni  haqiyqiy  tarixdan  ajratib  olish 
lozim.  Boshqa  manbalarning  mualliflari  (masalan.  eng  qadimgi  yunon 
tarixshunoslari)  hech  qachon  Markaziy  Osiyoda  boʻlmaganlar  va  oʻz  hikoyalarini 
surishtirib bilganlari asosida ezganlar. Shunga qaramasdan, bu malumotlar muhim 
ahamiyatga egadir. 
Dastlabki  «Avesto» 21 ta kitobdan iborat boʻlgan, Hozirgi  vaqtgacha uning 
ayrim  qismlari  saqlanib  qolgan  Yasna-»qurbonlik  keltirish»,  Visprat  -»hamma 
hukmronlar», yasht-»qadrlash», «ulugʻlash», «Videvdat»-»devlarga qarshi qonun». 
Bularning hammasi sosoniylar davrida tahrir qilingan. 
Yasna  kitobi  72  bobdan  iborat,  Visport  24  bobdan  iborat  boʻlib, 
zardushtiylarning  ayrim  xudolarga  bagʻishlangan  madhiyalaridir.  Ular  bayram  va 
diniy  marosimlarda  ijro  etilgan.  Yashtaing  21  bobida  yozuvsiz  zamonlarga  oid 
eroniy 
qabilalarning 
tasavvurlari 
saqlangan. 
Yasht 
kitobida 
afsonaviy 
qahramonlarga va ulugʻ xudolarga bagʻishlangan madhiyalar toʻplangan. Videvrat 
22 ta bobdan iborat. «Avesto» ning ayrim soʻzlaridan Azremon, Servar, Humaya-
hozirgi Narimon, Sarvar, Humaye nomlarining kelib chiqishini koʻrish mumkin eki 
.M.Steblin-Kamenskiy  fikriga  koʻra,  Vorukash  koʻli-Balxash,  Frazdan  daryosi-
Razdan daryosi  nomlarida takrorlangan. Ereerur to»i va Erebuni shahri soʻzlarida 
saqlangan boʻlishi mumkin. 
«Avesto»  da  eng  qadimgi  viloyatlarning  nomlari  Yasht  kitobining  uchinchi 
va  Videvdatning  birinchi  bobida  sanab  oʻtilgan  Videvdat  kitobisha  koʻra, 
zardushtiylilarning  ulugʻ  va  donishmand  xudosi  Axuramazda  paygʻambar 
Zardushtraga bunday habar qiladi. «o Chpitano Zorotushtra, yashaydigan joylarga, 
bu erlarda baxlik qancha kam boʻlsa-da tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar 
yashashi  uchun eng  yaxshi  mamlakatni, Vaxvi Date daryosidagi  Arenam  Vayjoga 
asos soldim. kkinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan 
boʻlgan Gava Sugʻda makoniga asos soldim. 
Uchinchidan,  men,  Axuramazda  eng  mamlakatlar  va  ulkalardan  boʻlgan 
qudratli Mauruga asos soldim. 
Turtinchidan,  men,  Axuramazda,  eng  yaxshi  mamlakatlar  va  ulkalardan 
boʻlgan, baland bayroqli goʻzzal Baxdiga asos soldim. 
Bunda  olimlar  firicha  Xorazm,  Sugʻdieno,  Mare,  Baktriya  nazarda  tutiladi. 
«Avesto» ga koʻra, Sharqiy Eron podsholarining ruyxati qoʻyidagicha: «Xaoshen-

---

eroniyliklarning  birinchi  afsonaviy  podshosi  «Shohnomo»  raxushat),  keyin  Yimo 
(Jamshod)-podsho-podechi, Sevarshon (Sievush), Kovi Xaosrov (Kay-Xisrov). 
Axmoniylar  davri  mixsimon  yozuvlarida  Markaziy  Osiyo  xalqlari  va 
viloyatlari  toʻgʻrisida  turli  malumotlar  bor.  Bu  ezvular  miloddan  avvalgi  VI-IV 
asrlarga oid boʻlib, Bexustun va Nahish Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persegol va 
Hamodan  shaharlarida  topib  tekshirilgan.  Ular  qadimgi  fors  tilida  turli  ijtimoiy, 
siyesiy  va  diniy  masalalarga  doir  podsho  buyruqlaridan  va  nutqlaridan  iborat. 
Bexustun  ezvuida  shoh  Doroning  nutqi  keltiriladi:  «Axuramazda  irodasi  Bilan 
quyidagi  davlatlarni  qoʻlimga  kiritib:  ularning  podshosi  boʻldim:  Fors,  Elam, 
Bobil,  Ossuriya,  Arobiston,  Misr,  Lidiya,  Moniya,  Midiya,  Armaniston, 
Kappadokiya,  Parfiya,  Dranevisna,  Are,  Xorazm,  Baktriya,  Su»diena,  Gandxara, 
Saja,  Sattagadiya,  Araxoziya,  Maka,  hammasi  boʻlib  23  davlat.  Soʻz  shahrida 
topilgan  yozuvlarda  Doro  I  bugʻqay  elon  qiladi:  «Suzadash  Saroyni  men  bino 
qilganimda  uning  bezaklari  uzoq  yurtlardan  olib  kelingan  Uaka  yozuvi-
Ganoxaradan,  oltin-Sard  va  Baktriyadan,  yaltiroq  toshlar  va  lojuvard-
Sugʻdiynadan, firuza Xorazmdan kumu shva bronza-Araxoziyadan, tosh ustunlari-
ekamdan etkazib berilgan. 
Erondagi  qadimgi  Persopol  baqtriyaliklar,  xorazmliklar,  sugʻdlar  va 
saklarning uyib ishlangan rasmlari topilgan, unda ularning xiroj keltirish manzarasi 
tasvirlangan. 
Doro  I  yozuvlarida  Mar»ilonda  Frada  boshchiligidagi  qoʻzgʻolon,  saklar 
yurtiga qarshi yurishlar va ularning kuroshlari haqida malumot beriladi. 
Gerodot mil.avv. 484 yilda Kichik Osiyodagi Galikarnass shahrida tu»ilgan. 
(mil.avv.  431-425  yillar  oʻrtasida  vafot  etgan).  U  «Tarix»  kitobini  mil.avv.  455- 
445  yillar  davomida  ezgan.  Unda    Gerodot  Baqtriya,  Baqtra,  baktriyaliklarie  13 
marta, sugʻdlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 
19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-oda lari, din iva tarixi haqida 
hikoya  qiladi.  Bu  asarda  Tumaris  va  Kir  II  oʻrtasidagi  siyosiy  munosabatlar, 
Markaziy  Osiyo  xalqlarining  Kserks  qushinlari  ichira  Yunon-fors  urushlarida, 
Marafon va Salamin janglarida qatnashganlari va boshqa malumotlar mavjud. 
Yunon  tarixshunosi  Ktesiy  mil.avv.  414  yildan  boshlab  aqamoniylar 
podshosi  Artaksarka  II  saroyida  tabib  vazifasini  bajargan.  U  mil.avv.  398  yildan 
keyin  «Persika»  asarini  ezgan,  asaming  bir  qismini  baktriyaliklar  tarixiga 
ba»ishlagan.  U  Ossuriya  podshosi  Nin  va  Baktriya  podshosi  Oksikrt  urushlari 
haqida malumot beradi. 
Gekatey  Miletlik  Yunon  tarixshunosi  (mil.avv.  VI-V  asrlar).  U  birinchi 
boʻlib  ahamoniylar  oʻlkalarning  ruyxatini  keltirgan  va  yurtimiz  xalqlari  haqida 
ham  xabar  qilgan.  Gerotdan  oldin,  Baktriya  xalqi»  tushunchasini  buyuk  Esxil 
«forslar»  degan  fojiasida  ishlatgan.  («sahnoda  mil.avv.  472  yilda  ijro  etilga). 
Asarda  esh  baktriyalik  jangchilardan  Tenagon  va  Aritomlarning  ismlari  tilga 
olingan ular Salamin jangida halok boʻladi. 
2.  Koʻhna  obidalardan  topilgan  buyumlarda  tasvirlangan  turli  afsonaviy 
obrazlar  usha  davrda  mifologik  janrda  xalq  ijodi  nomunalari  mavjudligidan  darak 
beradi.  Sharq  xalqlarining  durdonasi  bulmish  Firdavsining  «Shohnoma»  Sida 
qoʻyilgan  ayrim  rivoyatlar  ham  asli  «Avesto»  da  keltirilgan  afsonaviy  obrazlarni 

---

eslatadi. 
Tarixiy  manbalar  ham  hozirgi  Oʻzbekiston  hududida  yashovchi  elatlar 
eramizdan avvalgi V-IV asrlarda boy ogʻzaki poetik ijodga ega ekanligi toʻgʻrisida 
xabar  beradi.  Bundan  malumotlarning  Oʻrta  Osiyo  xalqlari  ogʻzaki  ijodi  yaratgan 
bazi  asarlarda  aks  sadosi  seziladi.  Masalan.  oʻzbek  dostonlarida  qadimgi  sak-
massaget qabilalari eposidagi bazi elementlar saqlangan. «Oysuluv» nomli oʻzbek 
dostonning  syujeti  eramizdan  avvalgi  VI  asrda  ruy  bergan  Tumarisning  kurashini 
eslatadi.  1928  yili  xalq  shoiri  Fozil  Yoʻldosh  u»lidan  ezib  olingan  «Rohiya  va 
Suxongul»  nomli  oʻzbek  dostonida  ham  Tumaris  toʻ»risidagi  rivoyatning  ayrim 
epizodlari keltirilgan. 
Sharqshunos olim V.V.Bartold tadqiqotlari boʻyicha Firdavsiy «Shohnoma» 
asarini  yaratishda  su»dlar  va  saklar  yashagan  Chochda  (Toshkent)  istiqomat 
qiluvchi bir dehqon toʻplab bergan materiallardan foydalangan. 
«Shirin  va  Shakar»  dostonida  Sievush  obrazini  koʻrish  mumkin.  X  asrda 
yashagan  tarixchi  Narshaxiy  urta  asrlarda  Buxoroda  Sievushga  ba»ishlangan 
ashulalar  borligini  qayd  qilgan.  Sievush  obrazining  Turon  afsonaviy  qahromoni 
Afrosiyob  obraziga  juda  yaqinligi  ham  tasodifiy  emas  oʻzbek  folklorida  mashhur 
boʻlgan  Afrosiyob  toʻ»risidagi  (uni  na  Alp  Artung  deb  ham  ataganlar)  rivoyatlar 
XI  asrga  oid  turkiy  tillardagi  manbalarda  uchraydi.  U  toʻgʻrisidagi  malumotlar 
atoqli  tilshunos  olim  Mahmud  Qash»ariyning  «Devonu  lu»atit  turk»  va  Yusuf 
Balosugʻuniyna  «Qutudgʻu  bilik»  asarlaridp  saqlangan  M.Qash»ariy  Alp  Er 
Tungaga  bagʻishlangan  marsiyaning  parchalarini  xalq  ogʻzaki  ezib  olgan. 
Abdurokf  Fitrat  bu:  marsiyasini  tartibga  keltirib  «Eng  eski  turi  adabiyoti 
namunalari» (1927) kitobida Chop ettirdi. 
Alp Er Tunga oʻldimi, 
Emon dune qoldimi 
Zamona uchin oldimi, 
Endi  yurak  yirtulur»  Xalq  orasida  eng  keng  tarqalgan  va  sevimli  janrlardan 
biri  epik  asarlar  dostonlar  boʻlib,  ular  bizning  davrimizgacha  uzoq  oʻtmish 
zamonlardan  ogʻzaki  poeziya  ananalari  tufayli  etib  kelgan.  Dastonlarni  avaylab 
saqlashda  baxshilarning  urni  bor.  Mashhur  baxshi  va  shoirlardan  Ergash 
Jumanbulbul  u»li  (1868-1936)  Fozil  Yoʻldosh  ugʻli  (1872-1955),  Mahummad 
Jamrad  ugʻli  Pulkan  (1874-1941),  Islom  Nazar  ugʻli  (1874-1953),  Abdulla  shoir 
Nurali  ugʻli  (1870-1975),  Qurvon  smoil  ugʻli  (1869-1940)  kabilar  juda  boy  epik 
merosni qoldirganlar. 
Oʻzbek  xalqining  uzoq  oʻtmishidagi  chet  El  istilochilariga  qarshi 
qahromonona  kurashi  «Yusuf  va  Axmad»,  «Malikai  Ayer»,  «  ntizor»,  «Raxon 
arab»,  «Orzigul»,  «Shirin  va  Shakar»,  40  yaqin  Gurugʻli  tsikliga  kirgan  bir  qator 
qahramonlik  va  romantik  dostonlarda  aks  ettirilgan.  Bunday  ajoyib  o»zaki  ijod 
namunalari Oʻrta Osiyo turkiy xalqlari oʻrtosida juda keng tarqalgan. Barcha epik 
asarlarda  xalqning  ijtimoiy  tengsizlik,  adolatsizlik,  zulm  va  zurovonlikka  qarshi 
cheksiz  nafrati  ifodalanadi. Qoraqalplarda  «Alpomish»  dostoni  folklorist  Abubakr 
Dinaev  tomonidan  Jiemurat  jirov  Bekmuxamedovdan  ezib  olingan.  «Ediga» 
dostoni  birinchi  marta  qoraqalpoq  folkloristi  Qalli  Ayimbetov  tomonidan  ezib 
olinib,  Moskvada  Chop  ettirilgan.  «Qirq  qiz»  dostoni  birinchi  marta  folklorist 

---

Sadrboy Mavlonov va Shamurat Xoʻjaniezovlar tomonidan 1940 yilda Qurbonboy 
jirovdan ezib olingan. 
Folklorlik  asarlarni  yigʻish  tarix  uchun  kata  ahamiyatga  ega. 
Oʻzbekistonnning  birinchi  folkloristi,  professor  X.Zarifov  1927  yilda  yuqor»i 
qoraqalpoqlar  orasida  boʻlib,  qozoqlar  Bilan  qoraqalpoqlar  oʻrtasidagi  etnik 
bogʻlikliklar  toʻgʻrisida  malumotlar  ezib  oladi.  Unda  Jiydali  Boysunda  4  son 
qoraqalpoq  6  son  qozoqlar  yashagan  Qoraqalpoqlarda  Oʻrmon  biy  degan  bek 
boʻlgan.  Uning  faqat  qizi  boʻlgan.  Uning  biy  bulishligi  qarshilik  boʻlib, 
qozoqlardan  biy  quyilgan.  Shunday  qilib  ular  qoraqalpoqlarning  joylovini  bosib 
olib,  bu  er  Jayq  deb  atalgan»  delinadi.  Bu  Urmambet  biy  haqida  folklorist 
Q.Ayimbetov  va  A.Karimov  Nurabulla  jirovdan  «0ʻrmambet  tul»avining  243 
qatarini ezib oladi. U tarixda boʻlgan shaxs. XVI asrda Nubay urdasining mashhur 
biyi  boʻlgan.  U  haqirivoyatlar  mavjud.  Ularda  koʻrsatishicha  qoraqalpoqlarga 
qozoq  xoni  Taukening  ugʻli  Botir  boshchilik  qilgan.  Lekin  qoraqalpoq biylaridan 
Tobetbiy  bunga  norozi  boʻlgan.  Uning  bu  ishlari  tufayli  xalq  ogʻzaki  Botirning 
onasining  soʻzi  saqlangan.  «  yt  nomli  elni  buzar  demadimi,  Boyagi  Tauke 
xonnning soʻzi keldi» (Boshida Tauke  xon Tobetbiyga shubha qilgan edi). Ushbu 
rivoyat  boʻyicha  qoraqalpoq  Ulu»  To»da  joylashgan  Tobetbiy  Botirni 
oʻldirganidan  soʻng  kuchishga  majbur  boʻladi.  Etnograf  X.Esbergenov  bu  davoni 
XVII asr voqealari deb hisoblanadi. 
Oʻtmishga  xalqimizning  maishiy  turmushi  va  ijtimoiy  hayoti  juda  keng 
tarqalgan ogʻzaki janri-xalq qushiqlarida hayajonli va jushqin tasvirlangan. Ularda 
malum tarixiy voqealar berilishi mumkin. 
Masalan: 
Uylarimiz Shumanayning boʻyida 
Bizga bir qirchimoy tuynak yuborsin 
Ota-onasi bermaymiz desa 
Uch boʻlib, oʻzining poyini  yuborsin»  Kabi qoraqalpoq ogʻzaki  ijodietidagi 
qushiqlarda  tarixiy  haqiqatlik  tasvirlanadi.  Bu  erda  masalan  XIX  asrdagi 
«Shumanay arna» dagi suvsizlik koʻrsatilgan. 
Umuman-ogʻzaki  xalq  ijodietiga  kiruvchi  miflar,  rivoyat,  afsonalar,  qushiq, 
doston va hakozolar tarix uchun kata ahamiyat kasb etadi. 
3.  Oʻlkamizni  oʻrganishda  davriy  matbuot  manbalari  ham  ahamiyatli. 
Oʻzbekistonda XIX asrning II yarmidan boshlab dastlabki  gazetalar paydo boʻldi. 
Bu  «Turkiston  viloyati  gazetasi»  sonlari  hozirgi  davrda  kutubxona  arxivlarida 
saqlanib  kelayapti.  Ayniqsa  jadidlarning  gazetalari  tarixchilarning  tadqiqiy  ishlari 
uchun manba boʻlib xizmat qiladi. 
Qoraqalpogʻistonda  1924  yildan  boshlab  gazetalar  chiqarildi.  Usha  yili  2 
gazeta:  «Birinchi  qadam»  (Xoʻjalida)  va  «Erkin  Qoraqalpogʻiston»  (Turtkulda) 
gazetalari  bosmadan  chiqarildi.  Mutaxassislar  yoʻqligi  sababli  «Birinchi  qadam» 
gazetasi  epilib  qoladi.  «Erin  Qoraqalpogʻiston»  keyin  «Mehnatkash  qoraqalpoq» 
deb nomlanadi. 1931 yildan «Qizil Qoraqalpogʻiston» nomi bilan atalgan bu gazeta 
hozir Yana «Erkin Qoraqalpogʻiston» gazetasi deb nomlanadi. 
1932 yilda «Mehnat adabiyoti» dastlabki qoraqalpoq tilidagi jurnal chiqorila 
boshlagan.  U  1956  yilda  «Qoraqalpo»iston  adabiyoti»  va  badiiy  hunari» 

---

nomlanadi. 1958 yildan esa Amudaryo nomi bilan chop etilmoqda.  
 
 
O`lka  tarixini  o'rganishda  arxeologiya,  etnografiya,  yozma  va  moddiy 
madaniyat  yodgorliklari  bilan  bir  qatorda  arxivshunoslik,  ya'ni  arxiv  xujjatlaridan 
foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Arxiv xujjatlarini kidirib topish, ular 
ustida  ishlash  va  olingan  ma'lumotlarni  xayotga  tadbik  kilish  bu  juda  murakkab 
ishdir.  Arxivda  tashkilotlar,  muassasalar,  korxonalar,  kolxoz,  sov-xozlar,  ayrim 
shaxslarning kup yillik faoliyatlari xaqida ma'lumot va xujjatlar saklanadi. 
O`lka  materiallaridan  va  uning  asosiy  manbalardan  biri  bo'lgan  arxiv 
xujjatlaridan  foydalanish  metodikasi  bilan  shugullanish  juda  muhim  axamiyatga 
ega. 
Arxiv  ishlarini  o'rganish  maktab  va  Oliy  ukuv  yurtlarida  jonajon  vatanimiz 
tarixidan  ukilayotgan  lektsiya  va  seminar  mash-gulotlarida  faktik  material  bo'lib 
xizmat kiladi va maktab o'lkashunoslik muzeyini tashkil kilishda yordam beradi. 
Xozirgi  kunda  O'zbekiston  respublikasida  juda  kup  arxivlar  mavjud  bulib, 
ularni  shartli  ravishda  2  guruxga  bulish  mumkin:  muassa  arxivlari  va  davlat 
arxivlari.  Respublikamiz  xududida  faoliyat  kursatayotgan  markaziy  va  maxalliy 
boshkaruv  organlari  (vazirliklar,  xokimiyatlar  va  boshkalar)  turli  tashkilotlar, 
korxona  va  jamoat  tashkilotlari  xaqida  joriy  arxivlar  mavjud.bunday  arxivlar 
muassasa  arxivlari  deb  ataladi.  Muassasa  arxivlarida  xujjatlar  ma'lum  muddat 
saklanadi.  SHu  boisdan  bu  arxivlarda  saklanayotgan  xujjatlarning  tarkibi  uzgarib 
turadi.  Belgilangan  muddatdan  sung  muassasa  arxivlaridagi  xujjatlar  davlat 
arxivlari  fondlariga  topshiriladi.  Muassasa  arxivlari-ning  faoliyati,  bu  arxivlarda 
saklanayotgan  xujjatlarning  davlat  arxivlariga  topshirish  tartibi  tegishli  nizomlar 
asosida amalga oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida 
saklanadi. Xujjatlarning saklanishi mazkur muassasalr faoliyati bilan boglikdir. 
Davlat  arxivlari  shaxobchalari  respublikaning  ma'muriy  tu-zilishi  nizomida 
tashkil kilingan. 
Respublika davlat arxivlari tizismiga kuyidagi arxivlar kiradi.