Rivojlanishi tarixidan

2.  O'zbek etnografiyasi 
O'z ilmiy faoliyatini juda yoshligidan boshlagan va 1920 yilda tashkil etilgan 
O'rta  Osiyo  Davlat  universitetiga  kelib  ishlagan  etnograf  professor  N.  G. 
Mallitskiy,  mashxur  olimlar  M.  S.  Andreev,  A.  A.  Semyonov,  A.  A.  Dinaevlar 
keyingi yillarda xdm ilmiy ishlarini davom ettirdilar va O'rta Osiyo xalqlari haqida 
ko'pgina  tarixiy-etnografik  asarlar  yaratdilar.  Ular  o'z  bilimlarini  xalq  xizmatiga 
bag'ishlagan 
bo'lsalarda, 
dastlabki 
yillarda 
ularning 
dunyoqarashi 
va 
metodologiyasida  burjua  faniga  xos  ba'zi  xatolar  ma'lum  darajada  saqlanib  qoldi. 
Bu  hol  o'sha  davrda  yosh  mutaxassislarni  tayyorlashda  o'z  aksini  topdi.  eski 
olimlarning  oliy  o'quv  yurtlarida  ta'lim  berishi  tufayli  20-yillarda,  hatto  30-yillar 
boshida  etnografiya  fanining  vazifalari  haqida  mujmal,  noaniq  tushunchalar 
ma'lum  darajada  tarqalgan  bo'lib,  tadqiqotchilarning  diqqat  markazida  deyarli 
o'tmishga  oidл  masalalarni  o'rganish  turgan  edi.  Avvalgidek,  turar  joy  va  uy- 
ro'zg'or,  kiyim-kechak  va  taomlar,  oilaviy  va  ijtimoii  turmush  dinii  e'tiqodlar  va 
etnografiyaga  oid  boshqa  masalalarni  bir-biridan  ajratilgan  holda  o'rganish  va 
ularni  ijtimoiy  turmush  hamda  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  bilan  bevosita  bog'liq 
ekanligini  ko'rsatmaslik  o'sha  davrda  paydo  bo'lgan  ilmiy  ishlarning  asosiy 
kamchiligidir.  Ijtimoiy  voqelik  har  bir  tadqiqotchi  etnograf  oldiga  mutlaqo  yangi, 
rivojlanish  davriga  xos  vazifalarni,  chunonchi,  har  bir  xalqning  xo'jaligi,  ijtimoiy 
tuzumi  va  madaniyatidagi  xususiyatlarni  o'sha  davrning  nuqtai  nazaridan  qarab 
o'rganish vazifasini qo'ygan edi. 
Asrimizning  dastlabki  yillaridayoq  fan  va  ma'rifat  organlari  Turkiston 
respublikasi  xududida  etnografiyaga  oid  tadqiqotlarni  o'tkazishga  katta  e'tibor 
berdi.  1918  yilda  ochilgan  Turkiston  xalq  dorilfununida  o'zbek  etnografiyasidan 
maxsus  kurs  o'qitila  boshlashi  va  bu  kurs  bo'yicha  dasturning  bosilib  chiqishi 
mazkur fikrimizga dalil bo'la oladi. 
O'rta 
Osiyoda 
1920—1924 
yillarda 
o'tkazilgan 
aholi 
ro'yxatining 
tashkilotchisi  va  faol  qatnashchisi  I.P.Magidovich  diqqatga  sazovor  ish  qildi.  U 
o'zining  aholi  o'rtasida  to'plagan  tarixiy  etnografiyaga  oid  ma'lumotlariga 
asoslanib,  o'zbek  xalqi  qabilalarining  ro'yxati  hamda  ularning  qisqacha 
etnografiyaga  oid  tavsifini  berdi.  Mamlakatimiz  aholisining  qabilaviy  tarkibini 
o'rganish  komissiyasining  a'zosi  I.I.Zarubin  ham  o'zbek  etnografiyasi  haqida 
materiallar  to'plab,  ba'zi  maqolalar  chop  etgan  edi.  SHu  yillari  ajoyib  geograf  va 
etnograf  professor  N.G.Mallitskiy  o'zining  ma'ruzalari  va  ilmiy  geografik 
asarlarida  o'zbeklarning  urug'-aymog'i  va  ularning  etnografiyaga  oid  tavsifini 
berdi.  Butun  umrini  O'rta  Osiyoda  o'tkazgan,  mahalliy  tillarni  to'liq  egallagan  va 
nihoyatda  ko'p  asarlar  yaratgan  iste'dodli  tadqiqotchilar  M.S.Andreev  va 
A.A.Semyonovlar  ham o'zbek etnografiyasini o'rganishda  muhim  hissa qo'shdilar. 
1920  va  1921  yillarda  M.S.Andreev  boshchiligida  shimoliy  Farg'ona  va 
Samarqand  viloyatida  o'tkazilgan  etnografiyaga  oid  ilmiy  safar  nihoyatda  boy 
ma'lumotlar to'plagan edi. 
30-yillarga  kelib  atoqli  rus  olimlaridan  S.P.Tolstov  va  L.P.Potapov  o'zbek 
xalqi  va  O'rta  Osiyodagi  boshqa  xalqlarning  etnografiyasini  o'rganish  ishlarini 
jonlantirib  yubordi.  Bu  olimlar  o'tmishning  ijtimoiy  tuzum  shakllari  va  sarqitlari 
masalasini ilmiy nuqtai nazardan yoritib, kapitalizmgacha bo'lgan ishlab chiqarish 
munosabatlariga  doir  yoritilmay  kelgan  ko'pgina  masalalarni  oydinlashtirdilar. 
Mazkur  tadqiqotchilar  O'rta  Osiyo  xalqlari  etnografiyasini  o'rganishga  mahalliy 
sharoitni hisobga olgan holda yondashdilar. 
Hukumatimizning  fanni  har  tomonlama  rivojlantirish  haqida  ko'rsatayotgan 
doimiy  g'amxo'rligi  tufayli  eski  etnografiya  markazlari  tashkiliy  jihatdan 
mustahkamlanibgina  qolmay  balki  yangi  etnografiya  markazlari  ham  barpo  etildi. 
Bu  markazlar  oliy  o'quv  yurtlarida  hozirgi  zamon  talablariga  javob  beradigan 
darajada ta'lim olgan yangi etnograf kadrlar bilan ta'minlandi. 

---

O'zbekiston  hududida  urushdan  avvalgi  yillarda  katta  etnografiya  ishlarini 
o'tkazish dastlab O'rta Osiyo davlat dorilfununida  hamda qadimgi  yodgorliklar  va 
san'atni muhofaza qilish qo'mitasida, shuningdek, Toshkent, Samarqand va Buxoro 
muzeylarida  markazlashgan  edi.  Keyinchalik,  1943  yilda  tashkil  topgan 
O'zbekiston  fanlar  akademiyasi,  chunonchi,  tarix  va  arxeologiya  institutining 
etnografiya  bo'limi  kelajakda  etnografiyaga  oid  tadqiqotlarning  markazi  bo'lib 
qoldi. 
Hamdo'stlikda  istiqomat  qiluvchi  barcha  xalqlarning,  shu  jumladan, 
o'zbeklarning  moddiy  va  ma'naviy  madaniyati,  xalq  san'ati  va  fol’klorining 
xususiyatlarini  aniqlash  uchun  ularning  etnografiyasini  o'rganish  1917  yildan 
keyingi dastlabki yillarda, ayniqsa urushdan keyingi davrlarda juda keng avj oldi. 
O'zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasi  tarix  va  arxeologiya 
institutining  1950  yildan  boshlangan  Farg'ona  etnografiya  ilmiy  safari  keyinroq 
Toshkent vohasi va boshqa viloyatlarda o'tkazgan ilmiy safarlari bunga misol bo'la 
oladi. 
O'zbek  xalqining  etnografiyasini  o'rganish  sohasida  markaziy  etnografiyaga 
oid muassasalar xdm keng miqyosda ish olib bormoqdalar. Bu muassasalar xdr yili 
yirik  ilmiy  safarlar  tashkil  etib,  mahalliy  etnograflar  bilan  hamkorlikda  ish  olib 
bormoqdalar.  Moskva  va  Sankt-Peterburg  etnograflari  tomonidan  tashkil  qilingan 
ilmiy  safarlar  bir  necha  yillardan  buyon  Janubiy  O'zbekiston  va  Zarafshon 
vodiysida  o'tmishda  yarim  ko'chmanchi  bo'lgan  o'zbeklar  qabilasini  ularning 
ilgarigi  va  hozirgi  turmush  tarzini  o'rganish  ustida  ish  olib  bormoqda.  Bu  ilmiy 
safarlarning ishlarida o'zbek etnograflari ham ishtirok etmoqdalar. 
Xorazmda  chorak  asrdan  ko'p  vaqtdan  beri  ish  olib  borgan.  S.P.Tolstov 
rahbarligidagi  arxeolog  —  etnograflarning  ilmiy  safari  O'zbekiston  xalqlarining 
turmush  va  madaniyatini  o'rganishda  yangi  sahifa  ochdi.  Bu  ilmiy  safar  asosan, 
qadimgi  Xorazm  madaniyati  yodgorliklarini  o'rganish  bilan  birga  Xorazm 
vohasidagi  o'zbeklarning  etnografiyasini  ham  tekshirdi.  Urushdan  keyingi  davrda 
ilmiy  safar  tarkibida  ikki  o'zbek  etnografiya  guruhi  shimoliy  va  janubiy 
O'zbekiston  etnografiya  guruhlari  tuzildi.  Bu  guruhlar  oldiga  voxddagi  hozirgi 
o'zbek  aholisining  moddiy  va  ma'naviy  madaniyatini  mufassal  o'rganish  qo'yildi. 
Ilmiy  safar  ko'p  yillar  davomida  olib  borgan  ishlarining  ajoyib  samaralarini  bir 
necha jilddan iborat kitoblarda yoritib berdi. 
Xorazm  ilmiy  safari  O'zbekiston  hududida  yashovchi,  lekin  o'sha  vaqtga 
qadar  butunlay  unutib  qo'yilgan  qoraqalpoq  xalqi  etnografiyasini  o'rganish 
sohasida  ham  katta  ishlar  qildi.  Ilmiy  safarning  Qoraqalpog'iston  guruhiga  atoqli 
etnograf  T.  A.  Jdanko  rahbarlik  qildi.  Olima  qoraqalpoqlarning  tarixiy 
etnografiyasiga  oid  ajoyib  asar  yaratdi.  Guruh  ishida  mahalliy  etnograflardan  S. 
Kamolov,  Qo'sbergenov  va  U.  A.  SHelekenovlar  ishtirok  etdilar.  Ular  tomonidan 
yozilgan  kichik  maqolalar  Xorazm  ilmiy  safari  asarlari  to'plamining  uchinchi 
jildida  nashr etildi. Mazkur  yirik ilmiy safarlarda bevosita ishtirok qilish  mahalliy 
o'zbek  etnograf  mutaxassislari  uchun  ajoyib  bir  maktab  bo'ldi.  Bundan  tashqari, 
mahalliy  millat  vakillaridan  bir  guruhi  Moskva  va  Sankt-Peterburg  shaharlaridagi 
peshqadam etnograflar raxbarligi ostida maxsus ta'lim olib qaytdilar. 
Etnografiya  faniga  xos  kompleks  masalalarni  bir-biriga  bog'lab  tadqiq  qilish 
xususiyati o'zbek xalqi etnografiyasini har tomonlama o'rganishga imkon tug'dirdi. 
Bu imkoniyat tadqiqotchilar oldiga yangi muhim vazifalar qo'ydi. 
1917—1990  yillarda  paydo  bo'lgan  xilma-xil  va  mazmunli  ilmiy  tadqiqotlar 
o'zbek xalqining kelib chiqishi, xo'jalik faoliyati, moddiy  va ma'naviy madaniyati, 
ijtimoiy  va  oilaviy  turmushini  mukammal  ravishda  umumiylashtirishga  imkon 
beradi. 
To'ntarishdan  ilgari  va  undan  keyin  ham  ancha  vaqtgacha  echilmay  kelgan, 
mujmal  va  chuqur  o'rganilmagan  muhim  masalalardan  biri  o'zbek  xalqining  kelib 

---

chiqishi,  uning  etnik  tarkibi  va  o'zbek  millatining  shakllanish  masalalari  edi. 
Arxeolog  va  tarixchilardan  tashqari  bu  muammolarni  hal  qilishda  etnograflarning 
ham  xizmatlari  kattadir.  O'zbeklarning  etnogeneziga  oid  dastlabki  ilmiy  ishlar 
ichida  daliliy  ma'lumotlarga  boy  bo'lgan  professor  E.  D.  Polivanovning  asarlari 
katta ahamiyatga egadir. 
Atoqli  tarixchi  —  sharqshunoslar  A.YU.YAkubovskiy,  A.A.  Semyonov  va 
P.P.Ivanovlar  o'zbek  xalqining  kelib  chiqishi  va  etnik  tarkibi  masalalariga 
o'zlarining  mazmunli  asarlarida  ancha  o'rin  berganlar.  Bu  muhim  masalalarni 
yoritishda R. G. Muqminova va B. A. Ahmedovlar ham ma'lum hissa qo'shganlar. 
Zamonamizning  eng  murakkab  va  muhim  muammolaridan  biri  milliy 
masaladir.  Har  bir  xalqniyg  milliy  shakllanishi,  etnik  tarkibi  va  xususiyatlari, 
o'zaro  yaqinlashuvi  kabi  masalalarni  chuqur  tushunish  uchun  ayrim  etnografik 
guruhlarni har tomonlama o'rgapit zarur. O'zbeklarning ayrim qabila  va urug'larini 
tadqin;  qilish  va  ularning  o'zbek  millatiga  singib  ketish  jarayonini  o'rganishda 
etnograflardan  V.G.Moshkiva,  K.L.Zadixina,  B.X.Karmisheva,  K.SHoniyozov, 
T.Fayzievlarning ilmiy ishlari ham diqqatga sazovordir. Millatlarning yaqinlashuvi 
masalasini  falsafiy  jihatdan  yoritishda  Q.Honazarov  ham  ba'zi  tadqiqotlar 
o'tkazgan  edi.  O'zbek  etnografiya  guruhlaridan  loqay,  qorliq,  qurama,  SHimoliy 
Xorazm  va  Zarafshon  vodiysida  yashovchi  ayrim  qabilalar  ancha  mukammal 
o'rganilgan.  etnografiya  guruhlarini,  asosan,  tarixiy-qiyosiy  uslub,  etnografiyaga 
oid xaritalar yordamida o'rganish muhim ahamiyatga ega. 
Jamiyatda  ro'y  berayotgan  har  bir  voqea  negizida  moddiy  ne'matlar  ishlab 
chiqarish  yotganligini e'tiborga  olib,  xalqlarning  xo'jalik  faoliyatini  o'rganish  xam 
muhimdir. 
Hunarmandchilik  o'zbeklarning  eng  qadimgi  va  asosiy  xo'jalik  kasblaridan 
biri  bo'lib  hisoblanadi.  Hunarmandchilikni  o'rganishda  xalq  ijodkorligiga  zo'r 
e'tibor  qilinishi  tabiiy  miskarlik,  zargarlik,  kulolchilik,  yog'och,  ganch  va  marmar 
o'ymakorligi,  gilamchilik,  kashtachilik  singari  an'anaviy  nozik  san'at  faqag 
etnograflarnigina  emas,  balki  shu  bilan  birga  juda  ko'p  san'atshunos 
tadqiqotchilarning  ham  diqqatini  ko'pdan  beri  jalb  qilib  kelmoqda.  Hamdo'stlik 
davlatlarida, shu jumladan, O'rta Osiyoda olib borilgan arxeologiyaga oid qazishlar 
nafis  zargarlik  ishlari  bilan  milodimizdan  avvalgi  III-II  ming  yilliklarda 
shug'ullanganliklari ma'lum bo'ldi. Zargarlik, ayniqsa, Grek Baqtriya podsholigida, 
Xorazm,  Buxoro,  Samarqand,  Xiva,  Qo'qon,  SHahrisabz  va  boshqa  hududlarda 
rivojlangan.  Zargarlikda  quyish,  bolg'alab  (zarb  berib)  ishlash,  hallash  (oltin  va 
kumush suvi berish),  uyib, bo'rttirib  naqsh yasash, bosib  (siqib)  naqsh solish kabi 
usullardan foydalanganlar. 
Farg'ona shevalarining kasb-hunar leksikasiga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar 
ham  o'zbek  hunarmandchiligini  etnografik  jihatdan  o'rganishda  muhim  manba 
bo'la  oladi.  Bu  tadqiqotlarda  xususan  Sobirjon  Ibrohimovning  asarlarida 
kulolchilik,  tandirchilik,  shuvoqchilik,  degrezchilik,  ijtimoiy  sohalaridagi  ish 
jarayoni juda ko'p maxsus atamalar ancha batafsil tahlil qilingan. 
O'zbek  xalqining  eng  qadimiy  va  an'anaviy  kasb-korlaridan  biri 
dehqonchilikdir. Dehqonlarning xo'jalik faoliyati, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlari, 
dehqonchilik 
bilan 
bog'liq 
urf-odatlarini 
o'rganish 
ularning 
rivojlanish 
bosqichlarini tasavvur qilishga yordam beradi. 
Xalqlarning  milliy xususiyatlari ularning uyi, uy-ro'zg'ori va jihozlari, kiyim-
kechak  va  taomlarida  ayniqsa  yorqin  ifodalanadi.  SHuning  uchun  ham  moddiy 
madaniyat etnograflarning diqqat markazida turadi. 
Ayniqsa,  o'zbek  xalqining  kiyim-kechaklarini  o'rganish  etnografiya  jihatidan 
ancha  muhim ahamiyatga. ega. Ular asosida o'zbek  xalqining  madaniy saviyasini, 
u  yashagan  geografik  muhitni  bir  qadar  belgilash  mumkin.  O'zbek  an'anaviy 
moddiy  madaniyati  tobora  chuqur  o'rganilmoqda.  Ayniqsa,  respublika  viloyatlari 

---

aholisining  o'ziga  xos  milliy  kiyim-  kechaklarining  etnografiya  atlas  xaritasi 
tuzilgan.  Bu  atlaslar  o'zbek  etnografiyasini  o'rganishda  muhim  qo'llanma  bo'lib 
xizmat qiladi. 
Bu o'rinda Rossiya Fanlar Akademiyasining tashabbusi bilan «O'rta Osiyo va 
Qozog'istonning tarixiy-etnografik atlasi»ning yaratilishi juda katta ahamiyat kasb 
etdi. 
O'zbek xalqining ma'naviy turmushini tadqiq qilishda etnografl ardan tashqari 
fol’klorchilar  va  san'atshunoslarning  ham  xizmatlari  bor.  O'zbek  xalq  teatri, 
ayniqsa  drama  teatri  hamda  origyogaal  janrlardan  biri  bo'lgan  qo'g'irchoq  teatri 
haqida  asarlar  yaratildi.  o'zbek  xalq  musiqasi  xalq  o'yinlari  ko'p  tadqiqotchilar 
diqqatini o'ziga jalb qildi. 
O'zbek  xalqining  juda  boy  va  rang-barang  og'zaki  ijodini  o'rganish  uning 
etnografiyasi  bilan  bevosita  bog'liq  bo'lgani  tufayli  fol’klor  materiallarida  ham 
muhim  etnografiyaga  oid  lavhalar  to'plandi.  O'zbekiston  Fanlar  Akademiyasi  Til 
va  adabiyot  instituti  fol’klor  bo'limi  hujjatxonasida  ko'p  yillik  ilmiy  safarlar 
natijasida  to'plangan  xalq  ijodining  boy  merosi  etnografiyaga  oid  muhim  manba 
bula oladi. 
O'zbek  etnograflari  so'nggi  yillarda  respublikamizda  yashovchi  kolxozchi 
dehqonlar  va  ishchilarning  hozirgi  turmushi  va  madaniyatini  jamoa  ravishda 
o'rganishga katta e'tibor berdilar. 1950 — 1953 yillar davomida O'zbekiston Fanlar 
akademiyasi  Tarix  va  arxeologiya  instituti  tomonidan  Namangan  viloyati 
YAngiqo'rg'on  (CHortoq)  rayoni  kolxozlarida  o'tkazilgan  etnografiyaga  oid  ilmiy 
safarlarda  muhim  ma'lumotlar  to'plandi.  Bu  ma'lumotlar  asosida  yozilgan 
O.A.Suxareva  va  M.A.Bekjonovaning  «Oyqiron  qishlog'ining  o'tmishi  va  hozirgi 
turmushi»  degan  asarida  Oyqiron  qishlog'ining  qisqacha  tarixi,  aholisining 
o'tmishidagi  etnik  tavsifi,  kasb-hunari,  er  egaligi  va  tavsifi  munosabatlari,  1917 
yildan  keyingi  tarixiy  o'zgarishlar,  kolxozchilarning  madaniy-maishiy  turmushi 
aks  ettirilgan.  Kitobda  jamoa  xo'jaligidagi  oilalarning  shakllanishi,  oilaviy 
munosabatlar  va  turmushiga  alohida  e'tibor  berilgan.  Bunday  ilmiy  safarlar 
respublikaning  ko'pgina  viloyatlarida  o'tkazildi.  O'zbekiston  etnograflari  qishloq 
xo'jaligi  mashinasozligi  sanoatida  band  bo'lgan  o'zbek  ishchilari  turmushini  bir 
necha  yil  davomida  kuzatib  qimmatli  ma'lumotlar  to'pladilar.  Bu  ma'lumotlar 
asosida  yozilgan  etnografiyaga  oid  maqola  va  sanoat  ishchilarining  shakllanishi 
tarixiga bag'ishlangan muhim ilmiy ishlar diqqatga sazovordir. 
So'nggi  yillarda  o'zbek  ishchilar  sinfining  maishiy  va  madaniy  hayotini  aks 
ettiruvchi  bir  qator  ilmiy  ishlar  maydonga  keldi.  O'zbekistonda  yashayotgan 
boshqa  qardosh  xadqlar  etnografiyasini  o'rganishga  ham  katta  ahamiyat 
berilmoqda. 
O'zbekiston  taryxiga  oid  ko'p  jildlik  yirik  ilmiy  asarning  etnografiyaga 
bag'ishlangan 
bo'limlari 
fanning 
so'nggi 
yutuqlari 
asosida 
mutaxassis 
tadqiqotchilar tomonidan yozilgan «Jahon xalqlari» turkumida bosilib chiqqan ikki 
jildlik  «O'rta  Osiyo  va  Qozog'iston  halqlari»  nomli  mukammal  ilmiy  asar  deyarli 
butun  etnografiyaga  oid  tadqiqotlarning  yutuqlarini  o'zida  mujassamlashtirgan. 
etnografiya  sohasida  bunday  yirik  tarixiy  asarlarni  yaratishda  mahalliy 
tadqiqotchilar  faol  ishtirok  qilgan  edilar.  Asarning  «O'zbeklar»  nomli  bobini 
yozish  va  tahrir  qilishda  mahalliy  etnograflardan  O.A.Suxareva,  M.A.Bekjonova, 
I. Jabborov va boshqalar qatnashganlar. 
O'zbek  xalqi  etnografiyasini  o'rganish  sohasida  erishilgan  yutuqlar  — 
mahalliy  tadqiqotchilarni  yangi,  umumiylashtirilgan  yirik  ilmiy  asar  yozishga 
undadi.  Mahalliy  mualliflar  tomonidan  tayyorlangan  ma'lumotlar  1972  yildan 
boshlab  O'zbekiston  etnograflarining  ilmiy  to'plamida  yoritila  boshlandi.  1917 
yildan  ilgari  va  undan  keyin  o'tkazilgan  ko'p  sonli  ma'lumotlar  ilmiy  safarlar 
etnografiyalarga  oid  har  xil  buyumlarning  to'planishiga  imkon  tug'dirdi.  Hozirgi 

---

kungacha  to'plangan  bu  boy  ashyolar  respublikaning  muzeylarida,  ayniqsa, 
Toshkent, Samarqand, Xiva, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida 
saqlanib kelinmoqda. 
SHunday  qilib  o'zbek  xalqining  etnografiyasini  o'rganish  yuqori  bosqichga 
ko'tarildi va ajoyib yutuqlarni qo'lga kiritdi.