Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

6.2.Ijtimoiy bozor xo`jaligi modeli 
Germaniyada ijtimoiy bozor xo`jaligi shakllangan bo`lib, Ikkinchi Jahon 
urushidan keyin qisqa vaqt ichida xonavayron bo`lgan iqtisodiyotni tiklab, tezda 
rivojlanishni ta’minlash bilan birga yangi milliy bozor iqtisodiyoti modelini yuzaga 
keltirishga muvaffaq bo`lingan edi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligi modeli markazlashtirilgan ma’muriy milliy 
sotsialistik usuliga qarshi, shuningdek sotsializm iqtisodiy modeliga qarma-qarshi 
xolda yuzaga keladi. Ma’lumki, bu usullarda xo`jalikning boshqarilishini to`la 
markazlashtirgan xolda ma’muriy yo`llar bilan xo`jalik yuritish, deyarli barcha 
xolatlarni oldindan belgilashga asoslangan edi. Albatta bunda tashabbuskorlik, 
shaxsiy manfaat ustuvorligi inkor etilar va xo`jalik yuritish sharoitlari to`la e’tiborga 
olinmas va iqtisodiy erkin faoliyat amaliy chegaralangan edi. 
Bu bozor iqtisodiyoti mexanizmlarining harakatini to`xtatar, erkin faoliyatga 
yo`l bermagan xolda taraqqiyotga katta 
zarar keltirilar va asosiy diqqat harbiy 
iqtisodiyotni kuchaytirishga qaratilgan edi. 
Yangi model esa umuman boshqacha 
usuldagi xo`jalik yuritishni boshqarish edi. 
Bunda ijtimoiy yo`nalish iqtisodiyotga 
yangicha mazmun etib, xalq manfaatiga 
e’tibor asos hisoblanadi. Bu hozirgacha 
davom 
etib, 
davr 
talablariga 
ko`ra 
takomillashtirib kelinadi.
Germaniyacha ijtimoiy bozor xo`jaligi erkinlikka asoslangan va individual 
mustaqillikka qaratilgan. Lekin kuchli davlat ta’sirini ko`zda tutadi. Asosiy maqsad 
Ijtim
о
iy 
b
о
z
о
r 
х
o’j
а
ligining 
n
е
misch
а
 
milliy 
m
о
d
е
li
iqtis
о
diy 
t
а
r
а
qqiyot uchun z
а
rur bo’lg
а
n milliy 
birli
к
, d
а
vl
а
t bil
а
n 
а
h
о
li o’rt
а
sid
а
gi 
muv
о
z
а
n
а
t 
must
ах
k
а
mligi, 
iqtis
о
diy 
o’sishd
а
gi 
z
а
rur 
r
е
sursl
а
rni 
to’g’ri 
t
а
qsiml
а
b, 
ul
а
rd
а
n 
s
а
m
а
r
а
li 
f
о
yd
а
l
а
nishd
а
gi eng m
а
’qul usul bo’lib, 
o’zining h
а
yotiyligini o’tg
а
n d
а
vr ichid
а
isb
о
tl
а
b b
е
rdi. H
а
qiq
а
td
а
n b
у
m
о
d
е
l 
t
ах
sing
а
s
а
z
о
v
о
r v
а
uni o’rg
а
nish 
f
о
yd
а
d
а
n 
хо
li em
а
s.

---

163
shuki, davlat avvalo raqobatni ta’minlash bilan birga kuchli ijtimoiy siyosatni 
qo`llaydi. Bu esa iqtisodiy turg`unlik va odillikni qat’iy ta’minlashni talab etadi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligi shunday tartibni o`rnatadiki, bunda davlat huquqiy 
tartibni va jamiyat farovonligini o`rnatish bilan birga qo`shimcha bir qancha 
vazifalarni ham bajaradi, qaysiki mavjud shart-sharoit, vaqt talabi, iqtisodiy zaruriyat 
tufayli o`zgarib moslashib boradi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligidagi eng asosiy xususiyatlardan biri, davlatning 
iqtisodiyotdagi katta o`rni mavjud ekanligi hamda iqtisodiy taraqqiyot va faoliyatdagi 
ta’sirining kuchliligidir. Bu davlatning xo`jalik yuritishga bevosita aralashuvi emas, 
balki vosita usullari bilan ta’sir etish va bu yo`l bilan iqtisodiyot taraqqiyotini 
ta’minlashdir. Bu qonunlar, tartib-qoidalarni belgilash va taqsimotda faol ishtirok 
etishni o`z ichiga oladi. Iqtisodiy o`sish bilan boylikni, tenglikni ta’minlash yo`lida, 
taqsimlash o`rtasida kelishuvni ta’minlash usullarini keng qo`llaniladi. Masalan, 
taqsimlanmagan foydadan olinadigan soliq 65 foizni tashkil etadi. Agar taqqoslasak 
bu ko`rsatkich AQSHda – 32 foiz, Angliyada – 45 foizga tengdir.
Milliy daromadni taqsimlashda davlat ishtiroki juda yuqori darajadadir. Bu 50 
foizni tashkil etadi. Davlatning ijtimoiy kafolatlik roli ham katta va bu sohadagi ko`p 
yukni o`ziga oladi, ijtimoiy ta’minot va boshqa inson bilan bog`liq iqtisodiy 
muammolarni davlat o`z gardaniga oladi va amalga oshiradi. Ko`p narsalar to`ppa-
to`g`ri davlat ijrosida amalga oshirilsa, qolgan tomonlar bu sohada ish o`rni bahosi 
orqali bajariladi. Shunga ko`ra Germaniyaga xos narsalardan yana biri ish joyining 
dunyoda qimmatligidir. Buning ichida ijtimoiy xarajatlar ham mavjuddir. 90 – yillar 
o`rtasiga kelib bir soatlik ish vaqti 45 marka bo`lib, bu AQSHga nisbatan uch barobar 
ko`p bo`lgan. Bunda albatta mehnat unumdorligi yuqoriligining ta’siri ham katta. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligida ishsizlikning juda pastligi va bandlikning yuqori 
darajada bo`lishi ham o`z ifodasini topadi. Chunki bunga oid ko`p ishlar, usullar 
qo`llanilib turadi. Eng muhimi iqtisodiy taraqqiyot, ishlshab chiqarishning o`sib 
borishi, ish joylarining tashkil etilishi va xizmat ko`rstaish sohasining o`sishidir.
Farovonlikka qaratilgan ijtimoiy bozor xo`jaligidagi natijalardan yana biri 
kichik biznes rivoji va uning keng salmoqligi, ommaviy darajada bo`lishi, bunga 

---

164
davlatning e’tibori hamda uning har tomonlama qo`llab-quvvatlanishidir. O`tgan asr 
50 – yillardayoq bandlikning yarmidan ko`pi shunga to`g`ri kelgan va umuman 
aholining farovonligi asosi deb qaralgan. O`sha vaqtdayoq sanoat mahsulotining 
yarmi kichik va o`rta biznesga to`g`ri kelgan. 
Bu modelning yana bir muhim tomonlaridan biri ichki bozorni to`la 
ta’minlashga harakat qilish bo`lib, avvalo eng ommaviy iste’mol tovarlari bilan 
bozorni to`ldirish va bu sohada yetishmovchilikka yo`l qo`ymaslikdir. Shu bilan birga 
haqiqiy bozorbop moliya tizimini shakllantirish va marketing qadrini oshirib borish, 
uning xaridlik quvvatini ko`tarib borish uchun zarur tadbirlarni doimo qo`llab borish 
hamma vaqt davlat diqqatida bo`lib, markaning dunyoda eng kuchli valyutalar 
qatorida ushlab turish, uning halqaro obro`sini ko`tarib borish muhim hisoblanib 
keladi. 
Ijtimoiy bozor xo`jaligining nemischa milliy modeli iqtisodiy taraqqiyot 
uchun zarur bo`lgan milliy birlik, davlat bilan aholi o`rtasidagi muvozanat 
mustaxkamligi, iqtisodiy o`sishdagi zarur resurslarni to`g`ri taqsimlab, ulardan 
samarali foydalanishdagi eng ma’qul usul bo`lib, o`zining hayotiyligini o`tgan davr 
ichida isbotlab berdi. Haqiqatdan bu model taxsinga sazovor va uni o`rganish 
foydadan xoli emas.