Ribоsоmаning mехаnоkimyoviy хususiyatlаri

Odatda, ribosomalami sentrifugada sedimentatsiya qilish tezligi bilan xarakterlanadi, ular Svedberg birliklarida S-konstanta sedimentatsiyasi bilan belgilanadi. S kattaligi nafaqat bo‘lakchalar o‘lchamiga, balki ularning shakli va soIishtirmaog‘irligiga bog‘liqdir, chunki u o‘lchamiga proporsional emasdir.

Ribosomalar oqsil sintezini amalga oshiruvchi hujayra qismidir. Ribosoma RNK va oqsillardan hosil boʻlib, har bir ribosoma katta va kichik birlikchalar deb nomlanuvchi ikkita alohida RNK-oqsil kompleksidan tashkil topgan. Katta qism kichik qismning ustida joylashadi va informatsion RNK ikkitasining orasidan oʻtadi. (Ribosoma gamburgerga oʻxshab ketadi.)

Eukariotlarda ribosomalar oqsil sintezi uchun buyruqlarni yadrodan oladi. Yadroda DNK qismlari (genlar) informatsion RNK (iRNK) hosil qilish uchun transkripsiyalanadi. Bu iRNK ribosomaga koʻchadi. Ribosoma ushbu maʼlumotlar yordamida muayyan aminokislotalar ketma-ketligidagi oqsillarni yaratadi. Bu jarayon translyatsiya jarayoni deb ataladi. Prokariotlarda yadro boʻlmagani sababli iRNK sitoplazmada DNKdan transkripsiyalanadi va shu zahoti ribosomalar translyatsiya jarayonini boshlaydi.

Ribosomaning katta va kichik qismlari, iRNK va yangi sintezlanayotgan polipeptid zanjiri koʻrsatilgan. Rasmda tRNK molekulasi iRNKga bogʻlangani va mos aminokislotani zanjirga qoʻshilishi uchun tayyorlashi koʻrsatilgan.

Eukariotlarda ribosomalar erkin va bogʻlangan boʻlishi mumkin. Erkin ribosomalar sitoplazmada suzib yuradi. Bogʻlangan ribosomalar esa endoplazmatik toʻrga yoki yadro qobigʻining tashqi tomoniga yopishgan holda boʻladi. (Bogʻlangan ribosomalar ushbu maqoladagi birinchi rasmda qizil nuqtalar bilan koʻrsatilgan; endoplazmatik toʻrga bogʻlangan ribosomalar donador endoplazmatik toʻr deb ataladi.)

Oqsil sintezi barcha hujayralarning asosiy funksiyasi boʻlgani sababli ham ribosomalar koʻp hujayrali organizmlarning barcha hujayra turlarida uchraydi. Lekin eukariot hujayralarda ribosomalar soni nisbatan koʻp. Hattoki baʼzi bir hujayralar oqsilni juda koʻp sintezlashga oʻtgani uchun ribosomalar soni oʻta koʻp boʻladi. Misol uchun, oshqozon osti bezi katta miqdordagi hazm qiluvchi fermentlar ishlab chiqarish va ajratishga masʼuldir, shuning uchun ham oshqozon osti bezi hujayralarida juda ham koʻp ribosomalar bor. (Ferment ham oqsildan tashkil topgan boʻladi.)

Soʻnggi qiziqarli fakt: 2009-yilda kimyo boʻyicha Nobel mukofoti rentgen kristallografiya usulidan foydalanib ribosomaning strukturasi va harakatlari xaritasini tuzib chiqqan uchta olimga berilgani ribosomaning qanchalik ahamiyatli ekanini isbotlaydi