Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari
Vertikal fikrlash – bu odatda, tanlangan, analitik va ket- ma-ket bo‘lishni o‘z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buni lateral fikrlashga qarama-qarshi deb aytish mumkin edi. Vertikal tafakkur ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo‘shim- cha sezgi, tavakkal qilish va tasavvurni ishlatishni o‘z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o‘laroq, ma’lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali ko‘proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni muammoni yechishda
68
ketma-ket yondashishga undaydi, bu yerda ijodiy va ko‘p yo‘nal- ishli javob beparvo deb topiladi. Vertikal mutafakkirlar muvaffaqi- yatsizlikka yoki qarama-qarshi fikrlashga yo‘l qo‘ymaslik uchun tashqi ma’lumotlar va dalillarga tayanishni afzal ko‘rishadi.
Muammolarni hal qilish usuli sifatida «vertikal fikrlash» tus- hunchasi birinchi marta Edvard de Bono tomonidan kiritilgan va uni 1970 yilda «Lateral Thinking: Creativity Step by Step» nomli nashridan boshlab topish mumkin. Kitobda vertikal fikrlash kont- septsiyasi «tanqidiy fikrlash» bilan juda ko‘p o‘xshashliklarga ega ekanligini ko‘rish mumkin. De Bono o‘z matnida bu ikki tushun- chani ajratib turuvchi asosiy omil tanqidiy fikrlash faqat aql bilan o‘ylashni o‘z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa shaxsdan muammo yechimini topishda tartibni qo‘llashni talab qiladi, deb tushuntiradi.
Vertikal fikrlashda tanlangan, faqat harakatlanadigan aniq yo‘nalish bo‘yicha, shuningdek, ketma-ketlikda harakat qilinadi.
Lateral (yon tomondan) fikrlash - bu darhol aniq bo‘lmagan fikrlash orqali bilvosita va ijodiy yondashuv yordamida muammolar- ni hal qilish uslubi. Unga faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo‘lmaydigan g‘oyalar kiradi. Bu atama birinchi marta 1967-yilda Edvard de Bono tomonidan «Lateral Thinking Use» kitobida ishlatilgan. De Bono Sulaymon Hukmini lateral fikrlashga misol qilib keltiradi, bu yerda shoh Sulaymon bolaning ota-onasi to‘g‘risidagi nizoni bolani yarmini kesishga chaqirib, o‘z qarorini ushbu buyruq qabul qilgan reaksiyalarga qarab hal qiladi.
Edvard de Bono, shuningdek, yonma-yon fikrlashni hazil bilan bog‘laydi, chunki tanish naqshdan yangisini kutilmagan uslubga o‘tkazish borligini ta’kidlaydi. Aynan mana shu ajablanib, kulgi va yangi tushunchalarni vujudga keltiradi, bu dastlab aniq bo‘lmagan boshqa fikr uslubini ko‘rish qobiliyatini osonlashtiradi. De Bonon- ing fikriga ko‘ra, lateral fikrlash ijodkorlikning «vertikal» mantiq, muammolarni hal qilishning klassik usuli sifatida standart idrok etishdan ataylab uzoqlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |