Республикаси олий ва

Биринчи ҳол – тадбиркор бир ойдан кейин доллар сотиб олмоқчи, қайсиким ҳозирги кунда 1000 сум туради. У таваккал қиладики, бир ой ичида долларнинг баҳоси ошади. Шунинг учун хатардан ўзини сақлаш учун 3 ой муддатга фючерс шартномаси тузади. Шартномага кўра, 1 долларнинг баҳоси 1100 сумга тенг қилиб белгиланади. Бир ой муддат ўтади ва тадбиркор жисмоний шахсдан долларни 1100 сумдан сотиб олади. Шу давр ичида фючерс бозорида долларнинг нархи 1200 сумни ташкил этади. Яна 2 ой ичида фючерс бозорида долларнинг нархи яна кўтарилиши мумкин. Энди тадбиркор жисмоний шахсдан долларни 1100 сумдан сотиб олади ва фючерс шартномасини 1200 сумдан сотади. Якуний ҳулоса шуки, сотиб олувчи сифатида тадбиркор 100 сум йўқотади, сотувчи сифатида эса 100 сум ютиб чиқади. Натижада хатар хавфи 0 га тенг бўлади. Агарда шу давр ичида фючерс шартномаси 1200 сум эмас, 1300 сумни ташкил қилганда эди тадбиркор ҳар бир доллардан 100 сум қўшимча фойда олар эди.
Иккинчи ҳол – Хеджир ўзини акйия баҳосини пасайиш хатаридан суғурта қилади. Буни акция индексига бўлган фючерс шартномаси асосида эришиш мумкин. Тадбиркорнинг акцияси бор. Ҳар бирининг баҳоси ҳозирги кунда 1000 сум туради. Тадбиркор уй қурмоқчи, бунинг учун унга бир ойдан кейин пул керак бўлади. Агар бир ой ичида акциянинг курси пасайса (масалан 900 сумга тушса) тадбиркорнинг пули уй қуришга етишмайди. Шунинг учун тадбиркор ўз акцияларига фючерс шартномасини уч ойга тузади. Унда акция курси 1100 сум қилиб белгиланади. ҳақиқатда акциянинг курси юқорида айтилгандан 900 сум тушади, бу шароитда тадбиркор фючерс шартномани 1100 сумга сотади. Натижада тадбиркор акция сотувчи 100 сум
йўқотади (1000 сум акцияни 900 сумга сотади). Фючерс шартномани сотиш натижасида фойда олади.
Худди шу ҳол опцион бозоридаги хеджирлашда ҳам такрорланади, фақат бу бозорда мукофот ҳақи кўпайиши мумкин. Биржа стратегияси фючерс шартномаларининг турли вақтларига қараб опционларни сотиш вақтига қараб ишлаб чиқилади.

Рискларни баҳолашнинг эҳтимолликка асосланган усуллари

Иқтисодий фаолиятнинг юзага келиши мумкин бўлган натижаларини ҳамда уларни амалга ошириш эҳтимоллигини олдиндан ҳақиқатда қандай бўлишини билмаган ҳолда ҳисоб-китоб қилаётганда пайдо бўладиган шарт- шароит риск ҳисобланади. Ноаниқликда эса, маълумотларнинг етарли эмаслиги ёки ноаниқлиги туфайли натижаларнинг юзага келиш эҳтимоллигини баҳолашнинг ҳам имконияти бўлмайди.
Натижаларнинг юзага келиш эҳтимоллигини баҳолаш имконияти бўлмаган ноаниқлик шароитида қарорлар қабул қилиш учун қуйидагиларга амал қилинади:

• 
  инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг имкон борича юзага келиши мумкин бўлган вариантларини ҳисобга олиш;
  
• 
  лойиҳа натижаларининг ҳар бирини юзага келиш эҳтимоллигини баҳолаш.
  

Ноаниқликни ҳисобга олган ҳолда инвестициянинг самарадорлигини баҳолашда лойиҳанинг барча параметрлари эҳтимолий кўрсаткич деб ҳисобланади. Эҳтимолий кўрсаткич математик кутилиш (даромаднинг кутилган қиймати, соф дисконтланган даромаднинг кутилган қиймати ва ҳ.к.) ва ўртача квадратик четланиш (эҳтимолий кўрсаткичнинг кутилган қийматидан четланиш даражаси) билан тавсифланади.

1. 
   масала. Экспертларнинг фикрига кўра, берилган инвестиция лойиҳаси бўйича йилига 30 минг АҚШ долл.га тенг даромад олиш 40% ни, 20 минг АҚШ долл. га тенг даромад олиш 40% ни, 60 минг АҚШ долл.га
   

тенг даромад олиш 20% га тенг бўлса, даромаднинг кутилган қийматини ҳамда унинг ўртача квадратик четланишини аниқланг.
Даромаднинг кутилган қиймати қуйидагига тенг:
Д кут. = 30*0,4+20*0,4+60*0,2=32 минг АҚШ долл. σ = √(30-32)2+(20-32)2+(60-32)2 =30,5
Кўзда тутилмаган молиявий йўқотишларнинг вужудга келиш эҳтимоллигини ҳисобга олган ҳолда даромадларнинг ўртача четланишини инвестицион риск, деб тушуниш мумкин.
Рискни миқдорий жиҳатдан баҳолаш учун бирор-бир иқтисодий фаолиятнинг мумкин бўлган барча натижаларини ва бу натижаларнинг бўлиш эҳтимолини билиш лозим.