Республикаи ӯзбекистон вазорати таълими олӣ ва миёнаи махсус донишгоҳи давлатии фарғона

Қадимги Бобил адабиёти дурдоналаридан яна бири фалсафий достон “Бобил теодицеяси” деб шартли номланган асардир. Мазкур фалсафий достон матнини илк марта С.Стронг 1895 йилда эълон қилди. 1896 йилда қадимий Сиппар шаҳридан асарнинг бошқа нусхаси топилди ва уни Ф.Мартен таржима қилиб, шарҳлашга уринди. 1919 йилда Э.Эбелинг қадимий Ашшур-пойтахт шаҳардан топилган шу асарнинг яна бир матнини эълон қилди. Қадимшунослар фикрича, мазкур асар милоддан аввалги 1400 ва 800-йиллар орасида ёзилган. Кейинроқ бу достон муаллифи Исагул-Кинуббиб 1069-1048 йилларда подшоҳлик қилган Ис-Син (ёки Ас-Син) ҳукмронлиги даврида яшаганлиги аниқланди. Лекин биз учун муҳими асарнинг фалсафий мазмуни, поэтик хусусиятлари, муаллифнинг бадиий қарашларини аниқлашдир.Асар мазмунига кўра, ҳаётда кўп қийналган бир фуқаро донишманд устозга учраб, қайғу-ҳасратларини ҳикоя қилади, нима учун тақдирим бундай деб сўрайди, донишманд ўз билганича жавоб беради. Асар муаллифининг адабий-фалсафий қарашлари, бизнингча, донишманднинг жавобларида ифодаланган. Фикримизни далиллаш учун достон матнидан айрим парчаларни ўзбекча таржимада келтирамиз.
I
(Ҳасратчи)
Эй доно, қулоқ сол, айтиб берай Кўнглимдаги қайғу-аламни.
(Мен қулинг) эй доно, сени шарафлай, Дунёда сен каби доно қайдадир?
Сенга тенг келувчи олим қайдадир ? Маслаҳатчи қани?Дардимни айтсам. Камина оилада кенжаси эдим, Отамдан айрилдим тақдир ҳукми-ла. Борса-келмас томон онам ҳам кетди. Ҳимоясиз қолдим етимлик ила. ^II
II
(Доно дўст)
Дўстим, айтганларинг қайғули ҳолдир, Лекин сен барибир яхши ният қил. Оқил одам бўлу тентак бўлмагил, Очиқ чеҳрали бўл, ғамга ботмагил. Ҳамманинг ота-онаси кетар бир куни “Хубур ”дарёсидан нари — соҳилга...
3
(Ҳасратчи)
Дўстим, қалбинг дарё, сувлари доим Мавжлангувчи денгизга менгзар. Сендан сўрайдиган гапларим кўпдир. Омад юз ўгирди, қувватдан қолдим, Ғамуҳасрат ичра ҳаётдан толдим.
IV
(Доно дўст)
Ақлинг жойида-ку, сўзларинг чалкаш, Чиройли чеҳрангни кўрга ўхшатма.
Не тиласанг, бир кун етасан, Тоат-ибодат қил, шафқат қилурлар, Кетган яхши кунлар қайтиб келурлар.
V
(Ҳасратчи)
Бош эгаман сенга, доно сўзингга, Қорнин ҳашак билан тўлдирган эшак Илоҳий сўзларни тинглаганми ҳеч? Тирик одамни еб қутурган арслон, Қурбонлик қилганми илоҳасига ?
Мол, дунёси бисёр бадавлат одам, Тилло тортиб бермаган-ку илоҳасига? Қанча қурбонлик ва ибодат қилдим, Эшитмас илоҳам тилакларимни.
VI
(Доно дўст)
Донолар ҳикматин тинглаган одам Ҳурмога ўхшайди, ёмби тиллога. Экинзор далани топтаб, эзганлар, (Деҳқон ё овчининг) ўқига учрар,
Чоҳга тушар ул қонҳўр арслон.
Мол, дунёси ошиб кетганни Гулханда ёқади замон подшоҳи.
Сен буларнинг изидан борма.
Тангри ризолигин сўра, яхишси.
VII
(Ҳасратчи)
Сўзларинг роҳатбахш шаббода каби
Насиҳатинг дардга малҳамдир.
Асарнинг кейинги фаслларида лирик қаҳрамон ҳаёт ҳақида ўйларини изҳор қиларкан, аслзода, шаҳзода жулдур либосда қолганини, камбағал, безорининг боласи ҳашамли либос кийишини, илгари фақат кўкат ейдиган одамлар ҳозир амалдорларнинг таомларини ейишини, алдоқчи, товламачилар мол-дунё йигаётганини, ота оғир меҳнатда қийналиб, фарзанди ялла кдлиб юришини айтади. Донишманд дўсти уни уялтириб, “ Сен айёр, товламачи, нопокларнинг бойлигига ҳавас қилма, уларнинг харомдан топган бойлигини бошқа бир нопок, ўғирлайди ё ундан тортиб олади, — дейди. Сен шунча билимдон, олим одам бўлатуриб, Худога шак келтиряпсан. Ҳамманинг ҳам биринчи фарзанди яхши чиқмаслиги мумкин, кейингилари яхши бўлади. Худонинг назаридан узоқда қолган одамлар илоҳий ҳикматларни тушунишга ақли етмайди ”.
Ҳасратчи яна ўз гапидан қайтмай айтадики, обрўли, мансабдор одамни қотил бўлса ҳам иззат-ҳурмат қиладилар, оддий одамни айб иш қилмаса ҳам ерга урадилар, художўй, мўьмин одамларга кун бермайдилар. Асар охирида донишманд дўст ғамгин одамни юпатган бўлиб, кўпчилик одамларнинг ёмон қилмишларидан Худо безор бўлиб, уларни ўз ҳолига ташлаб кўйган, лекин у яхшиларни охиратда азиз қилади, дейди.
Бобил адабий асарларининг тилида туркий ва арабий сўзлар ҳам кўп учраши қизиқарли ҳолдир. Эпос сюжетида ажойиботлар, сирли, башоратли тушлар, кескин тўқнашувлар илоҳий қудрат билан содир бўлувчи ҳодисалар билан бирга характерлар мантиқи ва ҳаётий руҳий кечинмаларни тасвирлашга эътибор берилган.