Respublika o`rta maxsus, kasb hunar ta`limi markazi

O‘rta Osiyoda chizmaning rivojlanish tarixi

Chizma atrofimizda mavjud olamdagi narsalarni o‘rganish vositalaridan biri hisoblanadi. U uzoq taraqqiyot yolini bosib o‘tdi. Grafik tasvirlar hozirgi ko'rinishni olgunga qadar minglab yillar o'tdi. Chizmalar insonning amaliy faoliyatida qal’a, shahar va boshqa qurilishlar bilan bogMiq boMgan. Dastlab chizmalar qurilish olib boriladigan yerning o'ziga chizilgan, keyinchalik ularni tosh va sopol plitalariga chizadigan boiishgan.

Qadimgi Sharq mamlakatlari, shu jumladan, 0 ‘rta Osiyo shaharlaridagi noyob arxitektura (me’morchilik) yodgorliklarini, inshootlarini qadimgi m e’morlar o‘ziga xos chizmalardan foydalanib qurishgan.

0 ‘zbekiston arxeologlari tomonidan Qo‘ymozor va Oqtomda qazilmalar olib borilganda eramizdan oldingi II —I ming yilliklarga ta’luqli odamning olddan va yondan ko'rinishi tasviri topilgan. VI—VII asrga taalluqli kitmush idishda binoning arxitekturaviy fasadi chizilgan.

Abu Rayhon Beruniy (973—1048) shar ichida besh xil muntazam ko‘pyoqliklar yasash mumkinligini chizmalar orqali isbotlab bergan (1- chizma).

1-chizma

Bular noriy (to‘rtyoqlik), arziy (oltiyoqlik), havoiy (sakkizyoqlik), falakiy (o‘nikkiyoqlik), moiy (yigirmayoqlik) lardir. 0 ‘rta Osiyoda chizmachilikka oid fazoviy tasawurning mukammalligini Abu Rayhon Beruniy „Jismlar ko‘lami fazoda uch tomonga—birinchisi uzunlik, ikkinchisi kenglik, uchinchisi chuqurlik yoki balandlik bo‘y!ab yo‘na!gan bo‘ladi. Jismning mavhum cho'zilishi (proeksiyasi) emas, balki mavjud cho‘zilishi (haqiqiy kattaligi) shu uch chiziq bilan aniqlanadi, Bu uch tomonning chiziqlari vositasida jism olti yoqqa ega bo‘lib, shuncha yoqlari bilan u fazoda chegaralanadi. Bu olti yoqlar markazida bir jonivor turgan bo‘lib, uning yuzi shu yoqlardan biriga qaragan deb xayol qilinsa, u yoqlar uning old, o‘ng, chap va ost tomonlari bo‘ladi“ deb yozgan edi (2- chizma). Bu aynan zamonaviy proeksiyalash usullarining o'zginasidir (Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Toshkent, ,,Fan“ nashriyoti, 1965- yil, 11- tom, 225-bet).

2-chizma

0 ‘rta asrlarda 0 ‘rta Osiyoda fanning barcha sohalarida katta yutuqlar qoiga kiritilgan. VII—XV asrlarda ko‘p mutafakkir olimlarimiz turli fanlar sohasida chuqur ilmiy izlanishlar olib borishgan. Shuning uchun ham, ular butun dunyoga tanilganlar. Ularning asarlarida chizmalarni chizish asboblari jazvar (chizg‘ich), juptak (reysfeder), mastura (lekalo), pargor yoki suvu (sirkul) lardan foydalanganlar. Chizmalarga handasa (geoinetriya), tarh (plan), tarz (fasad), reja jadvali (proeksiya yoki chizma) degan nomlar berishgan.

O‘rta Osiyoda qurilgan arxitektura yodgorliklarida arka, o ‘ymakorlik ustunlari, har xil naqshlarni yasashdan oldin ularning chizmalarini chizishgani ma’lum. Masalan, Iroqi muqarnas kapitelli (ustunning yuqori qismi) ustunning chizmasini olsak, unda ustun fasad (olddan ko'rinish) da tasvirlangan bo‘lib, uning shaklini ko‘rsatish uchun chiqarilgan kesim ham berilgan (3-chizma).

Chizmalar dunyoning ko‘p joylarida qo'llanilgan va ular takomillashtirilib borilgan. Ko‘pchilik mashhur rus ixtirochilari va injenerlari chizmalardan foydalanishgan.

XVIII asr, XIX asrning birinchi yarmiga oid chizmalarda masshtab paydo bo‘lgan. Ko'pchilik chizmalar turli ranglarda bo‘yalgan, chizmalarda ma’lumotlar ko‘paya borgan. Chizmani tayyorlash uchun ko‘p vaqt sarflangan. Shuning uchun har xil shartlilik, yozuvlar va boshqalardan foydalanib, asta-sekin chizmalar soddalashtira boshlangan.