|
HOZIRGI O'ZBEK SHE‟RIYATIDA OKKAZIONALIZM
YARATUVCHI USLUBIY VOSITALAR
Qodirova Madinaxon Solijonovna
Farg'ona viloyati Toshloq tumani
24-o„rta ta„lim maktabining
ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi
Annotatsiya.
Maqolada hozirgi zamonaviy o‘zbek she‘riyatida va adabiyotidagi
okkazional so‘zlar, ularning leksik va morfemik ahamiyati, taniqli shoirlar tomonidan
kashf etilgan yangi uslubiy okkazional so‘zlarning o‘ziga xos ma‘noviy jihatlari va,
umuman, milliy she‘riyatimizda okkazional so‘zlar ahamiyati haqida so‘z boradi.
Kalit so‟zlar.
Okkazionalizm, neologizm, affiks va suffiks, leksema, morfema, badiiy
qiymat, uslubiy ma‘no va h.k.
Ma
’
lumki, adabiy til doimo yangi so'zlar - neologizmlar hisobiga boyib boradi. Nutqda
neologizmning uslubiy vazifasi juda rang-barangdir. Ilmiy-texnik, rasmiy
adabiyotlardagi umumtilga xos neologizmlar, asosan, nominativ vazifa bajaradi, badiiy
adabiyotda esa neologizmlar ma
’
lum bir uslubiy vazifa bajaradi. Bu, avvalo, katta ta
’
sir
va tasvir kuchiga ega bo
’
lgan individual nutq neologizmlariga taalluqlidir. Individual
nutq neologizmlari alohida adiblar, shaxslar tomonidan favqulodda yaratilgan
so'zlardir. Shu tufayli bu tip so
’
zlar tilshunoslikda okkazionalizmlar (okkazional
so
’
zlar) deb yuritiladi. Okkazionalizmlar bir marta qo‘llanishi va o‘ta ta‘sirchanligi,
obraz yaratishda nihoyatda qulayligi bilan til birliklaridan farqlanib turadi. Okkazional
so‘zlarning o‘ziga xos vazifalari, xususiyatlari mavjudki, ular o‘zbek tilshunosligida
hali yetarli ravishda tadqiq qilingan emas. To‘g‘ri, okkazional so‘zlar haqida o‘zbek
tilshunosligida anchagina fikrlar bildirilgan. Ayniqsa, S.Toshalievaning o‘zbek tilida
okkazional so‘zlarning yasalishiga oid izlanishlari diqqatga molikdir. Lekin lug‘aviy
okkazionalizm maxsus tadqiqot obyekti qilib olinmagan va har tomonlama: fonetik,
lug‘aviy, morfologik jihatdan, shuningdek, og‘zaki yoki yozma nutq ko‘rinishlaridagi
holati bo‘yicha o‘rganilmagan
14
Individual nutq neologizmlari, odatda, alohida adib yoki shoir nutqining, ya
’
ni alohida
asar tilining o
’
ziga xos mulki hisoblanadi. Individual nutq neologizmlarining ko
’
pi
umumxalq tili faktiga aylanmaydi va u milliy til leksikasidan o
’
ziga xos o
’
rin
berilishini talab ham qilmaydi. Bu turdagi neologizmlarning asosiy vazifasi uslubiy
vazifa o
’
tashdir. Badiiy asarlarda individual xususiyatlar asarning badiiy qimmatini
belgilovchi mezonlardan biridir. Yozuvchilar, shoirlar individual so
’
z ijod etishda
tilning morfologik elementlaridan ko
’
proq foydalanadilar. Tahlillar ijodkorlarimiz
nutqida -zor affiksli neologizmlar ko
’
plab uchrashini ko
’
rsatdi. -zor affiksi o
’
zbek
tilida jonsiz predmetlarga nisbatan qo
’
llanib, o
’
zakdan anglashilgan predmetning
bo
’
lish o
’
rnini bildiradi. Masalan, paxtazor, bedazor kabi. Shoir Muqimiy bu affiksni
birinchi bo
’
lib shaxsga nisbatan qo
’
llab yangi individual so
’
z yaratgan:
"Durmoncha" -ga ketdim o'tib
Yoqamni har soat tutib,
Yetdim ul oqshom g'am yutib,
Dashti qaroqchizor ekan.
-zor affiksi yordamida okkazionalizmlar hosil kilish an
’
ana sifatida hozirgi
shoirlarimiz ijodida ham davom etib kelmoqda.
―Bu yorug‘ olamda yugu borimsan,
Tilimning ostida novvotzorimsan‖. (M.Yusuf)
Aslida -zor qo'shimchasi yordamida asosdan anglashilgan narsa o
’
sadigan joy ma
’
nosi
anglashilsa, novvotzor so
’
zidan novvot turadigan joy ma'nosi ifodalanyapti.
―Taskin izlar yig'lab, vujudi vayron,
Alamzor bog'iga ezilib qaytar‖
Yoki: ―Vahmzor jahonsan qalbimni yoqib,
She
’
riyat qa
’
riga sho'ng'irman noshol‖.
15
Keltirilgan misollardagi alamzor so
’
zi "g'am-alami bisyor joy" ma
’
nosini anglatsa,
"vahmzor" so'zi "vahimadan iborat","vahimali" so
’
zlari o
’
rnida qo'llangan.
Yuqorida keltirilgan misollardan ko'rinadiki, hozirgi zamon she
’
riyatida -zor so
’
z
yasovchi affiksi faqat aniq otlargagina emas, balki mavhum otlarga ham qo'shilib,
individual nutq neologizmlarini xosil qiluvchi vosita bo'lib xizmat qilmoqda. Hozirgi
o
’
zbek adabiy tilida yana bir affiks, ort qo‘shimcha, -dosh asosdan anglashilgan
narsaga bir xil (teng) aloqador, ishtirokchi bo'lgan shaxs ma
’
nosidagi ot yasaydi:
qayg
’
u-dosh, sinf-dosh, sir-dosh kabi. -dosh affiksi yordamida yasalgan okkazional
so
’
zlar ham hozirgi davr ijodkorlari asarlarida ko
’
plab uchraydi.
Misollar: ―Shoir qalbning
Dildoshi yo
’
q.
Qiynaladi yosh joni‖. (E.Vohidov)
―Arslon chorlaganda koshiga bizni,
Lekin qumursqalar bo
’
ldi safardosh.
Hattoki sham yig'lar unsiz tebranib,
Yonimda hech kim yo
’
q g
’
amdoshlarimdan‖. (X.Ahmedova)
Individual nutq neologizmlari - goh affiksi yordamida ham hosil qilinadi. Bu affiks
o
’
zbek adabiy tilida sanoqli so
’
zlardangina ot yasaydi va bu otlar asosdan anglashilgan
ish harakat bajariladigan joyni bildiradi sayil+goh, sayr+goh, orom+goh kabi. Shoir
Shavkat Raxmon bu affiksni sukut so'ziga qo
’
shib ―sukut saqlanadigan joy‖
ma
’
nosidagi ot yasaydi:
―G'aflat to'rlarida qolganda borliq,
Bir nolam yangraydi sukutgohlarda‖.
Individual nutq neologizmlari faqat qo
’
shimchalar yordamida emas, balki
kompozitsiya usuli bilan (so
’
zlarni qo
’
shish) ham hosil qilinadi.
Masalan: ―Yigit Majnun edi, qiz Layli edi,
16
Bu - oftobdil, u – oftobjamol‖. Keltirilgan misolda oftob so'zining ikkita
leksemasi okkazional so
’
z yaratish uchun xizmat qilgan.
Shoir va yozuvchilar hamisha ham yangi so'z yaratavermaydilar balki tilda ilgari
mavjud bo
’
lgan so
’
zni yangi ma
’
noda qo'llab individual nutq neologizmlarini hosil
qilishlari ham mumkin. Masalan: ―Qirchillagan shabada keldi.
Ko
’
pirgancha quvonib shoshib‖.
―Qirchillagan‖ leksemasi qish so
’
zi bilan sintagmatik munosabat hosil qilishi
hammaga ma
’
lum. Shoir Shavkat Rahmon uni shabada so
’
zi bilan birga qo
’
llab, yangi
ma
’
no hosil qilgan. Yoki Abdulla Oripov ijodida ―qalamki qayradi‖ birikmasini
uchratishimiz mumkin (Qayradi qalamin kurashlar aro). Aslida qayramoq so'zi
ko
’
pincha qilich so
’
zi bilan birga qo
’
llanadi. Tilda mavjud bo
’
lgan so
’
zlarni yangi
ma
’
noda qo
’
llab, okkazionalizmlar yaratish, deyarli, barcha ijodkorlar uchun xos
bo
’
lgan xususiyatdir.
―
Shoir ham necha bor ko'rdi zindonni.
Qayradi qalamin kurashlar aro”.
―G'ururning chirigan jandalarini,
Egniga osadi tilanchi kunlar‖. (H.Ahmedova)
―Bul ajib til bilan shirin aytdingiz.
Sizga mumkin emas salbiy hayajon‖. Keltirilgan misralardagi tilanchi va salbiy so'zlari
tasodifiy holatda kun va hayajon so
’
zlari bilan birikma hosil qilmoqda. Zero,
okkazional so
’
zining lug‘aviy ma
’
nosi ham (lot. occasionalis - tasodifiy) muvaqqat
ma
’
no deganidir.
Xullas, shoir yozuvchilarimiz ijodida okkazionalizmlar hosil bo'lishining usul va
vositalarini o'rganish katta amaliy ahamiyat kasb etadi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
