332
,,ORGANIZM ICHKI MUHITIDA HUJAYRA ORGANOIDLARINI
VAZIFALARI "
Muhiddinov Mirzohid Ziyoviddin o'g'li
Namangan viloyati Namangan shahar
18-umumiy o'rta ta'lim maktabi
biologiya fani o'qituvchi
Annontatsiya:
Angiliyalik fizik Robet Guk o`zi takomilashtirgan mikroskop
bilan 1665 - yilda o`simlik hujayradan iborat ekanligini kashf etdi.
Kalit so‟z:-
XIX asrning birinchi yarimidagina hujayrada yadro, protoplazma borligi
aniqlandi. XIX asrning oxirida S.G. Navashin gulli o`simliklarda qo`sh urug`lanish
hodisasi borligini kashf etdi. Biz endi yuksak va tuban o`smiliklar
organlarining
hujayralardan iborat ekanligini, ya`ni ichi yarim suyuq modda bilan to`lgan, bir -
biridan pishiq to`siq bilan ajralgan, ko`pi o`z to`sig`i orqali suyuqlikni o`tkazadigan
juda mayda alohida pufakchalar yoki hujayralardan iborat ekanligini bilamiz. Bu
hujayralarni ko`rishda mikroskopdan foydalaniladi. Yirik hujayralarni masalan:
pishgan olma, tarvuz,
ildiz tukchalari, paxta tolasi hujayralarini ko`z bilan ko`rsa
bo`ladi. Yorug`lik mikroskopida 2000 marta kattalashtirib ko`rsatsa, elektron
mikroskopida 200000 marta kattalashtirib ko`rish mumkin.
Yorug`lik mikroskopida hujayraning quyidagi qismlari 1. Sitoplazma. 2.
Hujayra shirasi - vakuola. 3. Po`sti. 4. Yadrosi ko`rinadi. Elektron mikroskopda esa
membrana, teshikcha (porasi), yadrocha,
mitoxondriya, endoplazmatik to`r, plastidalar,
333
vaukola, Gol`dji apparati, ribosomalar ko`rinadi. O`simlik hujayrasi o`z
ichidagi
suyuqlikni o`rab olgan po`stiga ko`ra, ma`lum shaklda bo`ladi, shakli jihatidan hujayra
parenxima va prozenxima hujayralariga bo`linadi. Parenxima hujayra uzunligi,
kengligi, balandligi taxminan bir xil. Prozenximali hujayralar ikki tomoni uchlangan
uzunasiga cho`zilgan bo`ladi.
Sitoplazma va yadro hujayraning asosiy elementlaridir. O`simlik hujayrasidan bundan
tashqari plastidalar, mitoxondriya, ribosoma va boshqa elementlar bor. Bu
organoidlarning yig`indisi protoplast deyiladi.
Yadrosiz ko`k yashil suv o`tlari va bakteriyalar. Yadro o`rnida uning vazifasini
bajaruvchi DNK (dizeksiribonuklein kislota) uchraydi. Hujayra organelalaridan
tashqari sitoplazmada hujayraning umumiy modda almashuvida qatnashadigan turli
qo`shimchalar
moy tomchilari, kraxmal, kristallar va boshqalar bor. Bular zahira
oziqlantiruvchi moddalardir.
Yorug`lik mikroskopi yordamida gialoplazma deb ataluvchi bir tarkibli suyuq
modda unga yopishgan donachali zarrachalar granulalar ajratiladi. Demak, giaplazma
bu sitoplazmaning matriksidir. Sitoplazmada bir qancha organellar mavjud,
endoplazmatik to`r, ribosoma, Gol`dji apparati, sferasoma.
Sitoplazmaning kimyoviy tarkibi organik moddalar SO2, O2, H, N, Ca, K, P, Cu,
rux, kobal`t va boshqalar bor. Oddiy
oqsillar sitoplazmada giston, protamin, al`bulin
va globulinlar bor. Murakkab oqsillar oddiy oqsil birikmalar - lipidlar, uglevodlar,
hamda nuklein kislotalardan tashkil topgan. Hujayra 3 qavatdan tashkil topgan. 1)
Tashqi qavat - plazmallema. 2) O`rta qavat - mezoplazma. 3)
Ichki qavat - tonoplast
deb yuritiladi. Plazmollema - hujayra po`sti bilan hujayraning ichki qismini bog`lab
turadigan yupqa membriana. U silliq tuzilgan bo`lsada granula tuzilishga ega,
334
o`tkazuvchanlik jarayonida hujayra po`stini hosil qilishda ishtirok etadigan
moddalarning shilimshiqlanishini tartibga solib turadi. Tarkibi - 2 ta oqsil va 1 ta lipid
qavatdan iborat. Tonoplast - lotincha "tonus" - "taranglashish" so`zidan olingan.
Hujayradagi vakuolani tashqi tomondan o`rab turadi.
Enodoplazmatik to`r- yadro qobig`i enoplazmatik to`rning bir qismi qo`sh membriana
hujayra ichidagi moddalar harakati taqsimoti. Hujayradagi moddalar almashuvida
muhim rol o`ynaydi.
Goldji apparati - suv
ballansini tartibga solishda, hujayradagi chiqindi va zahira
moddalarni chiqarishda, hujayra vakuolasi hosil qilishda Gol`dji apparatining xizmati
kattadir.
Ribosoma- 50% oqsil, 50 % ribonuklein kislotadan (RNK)dan iborat. Oqsillar
biosintezida muhim organella hisoblanadi, ya`ni aminokislotalardan
oqsillarni
sintezlaydi.
