Rеjasi: Nurlanish manbalarining turlari

Nurlanishning antropogen manbalari
Oxirgi yillarda insonlar to m o n id an bir necha yuzlab su n ’iy radio- 
nuklidlar yaratilgan b o ‘lib, ular tu rli m aqsadlarda qo'llanilib kelm oq- 
da: tibbiyotda, yadro qurolini yaratishda, yadro energiyasini ishlab 
chiqarishda, yo n g ‘in larn i aniqlashda, soatlarning yonib turadigan 
siferblatlarini ishlab chiqarishda va foydali qazilm alar qidiruvida. 
N urlanishning an tropogen m anbalariga asosan quyidagi m anbalar 
kiradi:
Tibbiyotda qo‘llaniladigan ioulashtiruvchi nurlanishlaming manba­
lari. Hozirgi kunda texnogen m anbalardan qabul qilinayotgan n urla­
nishning asosiy m iqdorini insonlar radioaktiv m oddalarni qo‘llash bilan 
bog‘liq b o ‘lgan tibbiyot m uolajalardan va davolash usullaridan oladilar. 
T ibbiyotda radiatsiya tashxiz q o ‘yish h am da davolash m aqsadida 
qo‘llaniladi.
Tibbiyotda keng q o ‘llaniladigan nurlantiruvchi m anbalarga rentgen 
apparatlari, kom pyuterli tomograflya, saraton kasalligini davolovchi 
radioterapevtlik jihozlari va organizmdagi turli jarayonlarni o ‘rganish 
uchun m o'ljallangan radioizotoplar kiradi. D unyo miqyosida bu m an­
balardan qabul qilinayotgan o ‘rtacha shaxsiy doza 400 mkZv bir odamga 
yiliga to ‘g‘ri keladi. Yer yuzi aholisi uchun um um iy ekvivalent doza 
1600000 odam .Zv yiliga to ‘g‘ri keladi.
Yadro qurolining sinovlari. Yadro quroli portlaganda atrof-m uhitga 
kelib tushayotgan radioaktiv m oddalam ing bir qismi sinov o ‘tkaziigan 
jo y atrofida yog‘iladi, boshqa qism i troposferada to ‘xtab qoladi va 
shamol bilan uzoq masofalarga tarqaladi. Bunda radioaktiv moddalar
havoda bir oy atrofida saqlanib, asta-sekinlik bilan tuproqlarga kelib 
tushadi. A m m o yadro sinovlari atm osferada o ‘tkazilganda radioaktiv 
m oddalarning ko‘p qism i stratosferaga tashlanib, u n d a k o ‘p oylar 
davomida saqlanadi, keyin esa sekinlik bilan pastga tushadi va yer 
sharining butun yuzasiga tarqaladi. Radioaktiv yog‘in-sochinlar tarkibida 
yuzlab turli xil radionuklidlar mavjud b o iib , ulardan aholini nurlani- 
shiga asosiy hissani q o ‘shayotgan nuklidlar — bu u g lero d -14, seziy- 
137, sirkoniy-95 va strorisiy — 90. Qolgan radionuklidlar tez parchalanib 
ketadi. Hozirgi kungacha atm osfera havosida o ‘tkazilgan yadro portla- 
tishlaridan um um iy kutilayotgan kollektiv samarali dozasi 30 000 000 
odam .Zv ni tashkil qilgan. 2000-yilga qadar yer aholisi ushbu dozaning 
17% n i qabul qilgan b o is a , qolgan qism ini esa m illionlar yil davomida 
oladi.
Yadro energetikasi. Atom elektrostansiyalari ionlashtiruvchi n u r­
lanishning manbasi hisoblanadi. Lekin ulardagi ish to ‘g‘ri olib borilsa 
radioaktiv chiqindilar juda kam m iqdorda hosil b o ia d i va atrof-m uhitga 
salbiy ta ’siri sezilarli b o im a y d i. Atom elektrostansiyalari — bu yadro 
yoqilgi siklining faqatgina bir qismidir. Atom energiyasidan foydalanish 
jarayoni o ‘z ichiga bir necha bosqichlarni kiritadi:
— uran rudasini qazib olish va boyitish;
— yadro yoqi)g‘isini ishlab chiqarish;
— radioakliv chiqindilarni ko ‘mib tashlash.
Bu jarayonlarning har birini amalga oshirish natijasida atrof-m uhitga 
tu rli xil radioaktiv m o d d alar kelib tushadi. H ozirgi kunda qazib 
olinayotgan u ran rudasining yarim i ochiq usul yarim i esa shaxtali usul 
bilan olinadi. Ruda konlari va ularning yonida joylashgan uranni boyitish 
fabrikalari atrof-m uhitni radioaktiv m oddalar bilan ifloslantiruvchi aso­
siy m anbalari hisoblanadi.