Reja: Xarbiy xarakatlarni amalga oshirish tamoyillari

«Xalqaro gumanitar xuquqni buzgan kishi o’z xarakatlari uchun shaxsan javobgar bo’ladi» Oliy darajadagi Xelьsinki uchrashuvining deklaratsiyasi (49). Xelьsinki, 1992.
Qurolli to’qnashuvlar xuquqining boshqa nomlari xam bor: «Urush xuquqi» yoki «Xalqaro gumanitar xuquq», bu o’rinda biz «qurolli to’qnashuvlar xuquqi» yoki qisqa qilib XGH degan nomni ishlatamiz.
XGH Xalqaro davlat va fuqaro xuquqining muhim qismi bo’lib, urushayotgan taraflarning xuquq va majburiyatlarini tartibga solishi, urush keltiradigan kulfatlarni cheklashi va yengillashtirishi kerak. Uning maqsadi-imkon qadar urush extiyojlarini muayyan insonparvarlik printsiplariga bo’ysundirishdan iborat.
Maxlumki, urush siyosatning davomidir. Insoniyatning uzoq tarixida muayyan qoidalar vujudga kelgan bo’lib, ularning tarixi shu qadar uzoqqi, natijada bu qoidalar odatga aylanib ketgan. Masalan, urush exlon qilish, yarash, taslim bo’lish xamma tomonidan qabul qilingan amaliyotga aylanib qolgan. Yengilgan dushmanga raxm qilish, safdan chiqqan jangchini o’ldirishni taqiqlash va shu kabi normalar xam odat tusiga kirib qoldi.
Chunonchi, Amir Temur taslim bo’lgan dushmanga raxm-shafqat ko’rsatishga chaqirgan edi. «Insonparvarlik va jasoratni Ollox xam, xalq xam sharaflaydi», deb takrorlar edi u xamisha.
Sharqning buyuk allomasi Jomiy esa bunday deb yozgan edi:
«Xammaga omonlik istaguvchi bo’l,
Shunda adovatga qolmagay xech yo’l».
Keyinchalik jamiyat rivojlanib, urush olib borish vositalari va usullari taraqqiy etgan sari, urush olib borish qonunlarini yozma ravishda joriy etish odat bo’ldi. Davlat o’zaro shartnomalar imzolab, basharti urush chiqqan taqdirda, o’zaro majburiyatlarni nazarda tutadigan bo’lishdi. Bu majburiyatlar asosan, umuman urush xarajatlarini cheklashdan, qurolli kuchlar bilan harbiy xarakatlar olib borish tartibini, harbiy xarakatlar ishtirokchilari, harbiy bo’lmagan shaxslarning xatti-xarakatlarinni belgilash va shu kabilardan iborat edi.
Dastlabki yozma shartnomalar X1X asr o’rtalarida tuzilgan edi. Bular-1868 yil 29 noyabrda Sankt-peterburgda qabul qilingan «portlovchi va yonuvchi o’qlarni ishlatishni bekor qilish xaqida deklaratsiya», 1899 yil 29 iyulda Gaagada qabul qilingan «Oson parchalanadigan va pachaqlanadigan o’qlarni ishlatmaslik xaqida deklaratsiya» edi.
XX asr boshlarida urush olib borish qoidalari va umuman normalarini belgilaydigan shartnomalar yanada takomillashdi. Masalan, 1907 yilda Gaagada «quruqlikda urush olib borish qonunlari va odatlari to’g’risida konventsiya» qabul qilindi. O’sha davrdayoq 1899 va 1907 yillardagi Gaaga Konventsiyalari (shuningdek, Gaaga xuquqiga taalluqli bir necha boshqa xujjatlar) asosida urush xarakatlarini olib borish tartibi, urush olib borish vositalari va usullari, betaraflik xamda madaniy boyliklarni xurmat qilish kontseptsiyasiga tugal tus berildi.
Biroq, vaqt o’tishi bilan, qurolli to’qnashuvlar to’xtovsiz murakkablashib borishi, ularga harbiy bo’lmagan axolining jalb etilishi va xokazolar natijasida Gaaga Konventsiyalari qurolli to’qnashuvlarning xamma jixatlarini tartibga solmasligi maxlum bo’ldi. SHu sababli keyinchalik Jeneva xuquqi deb atalgan turkum shartnomalar ishlab chiqildi va imzolandi.
Ushbu xuquq qoidalari to’rtta Jeneva konventsiyasida va ikkita qo’shimcha Bayonnomada berilgan.

1. 
   Birinchi Jeneva konventsiyasi - «Xarakatdagi armiyalarda yaradorlar va bemorlar qismatini yaxshilash to’g’risida 1949 yil 12 avgustdagi Jeneva konventsiyasi».
   
2. 
   Ikkinchi Jeneva konventsiyasi - «Yaradorlar, bemorlar xamda dengizdagi qurolli kuchlar tarkibida bo’lib, kema xalokatiga uchragan shaxslar qismatini yaxshilash to’g’risida 1949 yil 12 avgustdagi Jeneva Konventsiyasi».
   
3. 
   Uchinchi Jeneva konventsiyasi - «Harbiy asirlarga muomala qilish to’g’risidagi 1949 yil 12 avgustdagi Jeneva Konventsiyasi»
   
4. 
   To’rtinchi Jeneva konventsiyasi - «Urush vaqtida harbiy bo’lmagan axolini himoyalash to’g’risida 1949 yil 12 avgustdagi Jeneva Konventsiyasi».
   
5. 
   Jeneva konventsiyalariga Xalqaro qurolli to’qnashuvlar qurbonlariga doir 1977 yil 12 avgustdagi qo’shimcha bayonnoma.
   
6. 
   Jeneva konventsiyalariga Xalqaro bo’lmagan qurolli to’qnashuvlar qurbonlariga doir 1977 yil 12 avgustdagi qo’shimcha bayonnoma.