Reja: Tuproq hosil qiluvchi jinslar

Less yotqiziqlari - Lyoss “sog‘ tuproq” to‘rtlamchi davrda vujudga kelgan sarg‘ish va sariq tusli yumshoq va g‘ovak xoldagi syerkarbonat tog‘ jinslaridir. Lyos yotqiziqlari quyidagi xususiyatlariga ega:

1. 
   rangi och sariq, sariq tusli
   
2. 
   syerg‘ovak,
   
3. 
   syer karbonatli, asosan Sa va Md kationlari ko‘p bo‘ladi,
   
4. 
   mexanikaviy tarkibida tosh, shag‘al yirik chang zarrachalari 56-60% to‘g‘ri keladi.
   
5. 
   lyosslar yorilganda tikkasiga yorilishi xususiyatiga ega.
   

O‘zbekiston fanlar akademiyasining xaqiqiy a’zosi to‘rtlamchi davr yotqiziqlari bilan ko‘p izlanishlar olib borgan professor g‘.Mavlonov O‘rta Osiyodagi mayin tuproqlar ona jinsini lyoss va lyossimon jinslarga ajratdi.

Less va lyossimon jinslarda tabiiy unumdorligi yuqori bo‘lgan bo‘z tuproqlar, qora, kashtan tuproqlar hosil bo‘ladi.

O‘rta Osiyodagi to‘rtlamchi davr jinslari orasida agroirrigatsion yotqiziqlari alohida o‘rin tutadi. Bu jinslarning hosil bo‘lishi sug‘orib, dexqonchilik qilinadigan sharoitda insonlar faoliyati bilan bevosita bog‘liq.

Ba’zan bu yotqiziqlar 2-3 m gacha boradi. (Xorazm, Farg‘ona va Zarafshon).

Tuproq tarkibidagi minyerallar va kimyoviy moddalarni hosil qilishda magmatik, metomorfik va cho‘kindi tog‘ jinslarning roli benihoya katta.

Ko‘pchilik kimyoviy elementlarni tabiatda sof holda uchratish qiyin, ba’zan uchramasligi ham mumkin. Kimyoviy elementlar ko‘pincha har hil birikmalar holida bo‘ladi. Bu hildagi moddalar va grafit singari sof elementlar minyeral jins deyiladi. Yerning qattiq qobig‘i (litosfyera) har xil minyeral jinslardan iborat.

Minyeral jinslar kalsit va kvars singari qattiq, neft va suv singari suyuq hamda korbanat angidrid singari gaz holda bo‘ladi. Ular turli jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi. Ularning geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lsa anorganik, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lsa organik minyeral jismlar yoki biolitlar deyiladi. Litosfyera tarkibida anorganik minyeral jismlar miqdori organik minyeral jismlarga nisbatan ko‘p.

Litosfyeraning tarkibida uchraydigan, ma’lum fizik xossalarga va kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan tabiiy jismlarga m i n e r a l l a r deb ataladi. Ular kimyoviy tarkibi va fizik xossalari jihatidan bir biridan farq qiladi. Masalan, ortoklaz (K₂Al₂Si₆O₆), kalsit (CaCO₃) va kvars (SiO₂)ning har qaysisi alohida minyeral hisoblanadi.

Minyerallar tabiiy jism hisoblanadi. SHuning uchun sun’iy ravishda sintezlash yo‘li bilan olingan sof holdagi jismlar minyeral bo‘la olmaydi. Masalan, chili selitrasi (NaNO₃) tabiiy sharoitda bir qancha geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lgani uchun uni minyeral deyiladi; ammo sun’iy ravishda sintezlash yo‘li bilan olingan ammiakli selitra (NH₄NO₃) minyeral emas.

Tabiiy minyerallar ko‘pincha alohida uchramay, balki bir necha minyerallar bilan birlashib tog‘ jinsini hosil qiladi. Litosfyeraning ma’lum qismida ko‘p joyni egallagan bir yoki bir qancha minyeral to‘plamidan (agregatidan) iborat tabiiy jismlarga t o g‘ j i n s i deyiladi. Masalan, granit, sienit, marmar, oxaktosh, qum va shag‘al tog‘ jinslaridir.